Хитой америкаликларнинг душманими? Марказий Осиё давлатлари АҚШ учун қанчалик муҳим? Европа иттифоқининг таназзули нимада? Анъанавий жаҳон матбуоти шарҳида шу саволларга жавоб топасиз.
Хитой АҚШнинг асосий душманига айландими?
АҚШдаги Gallup ижтимоий сўров маркази АҚШнинг ташқи сиёсатдаги энг асосий рақиби сифатида кимни биласиз сўроғи билан ижтимоий сўровнома ўтказди. Ижтимоий сўров натижаларига кўра, америкаликлар назарида Хитой Россиядан кўра энг хавфли душманга айлангани маълум бўлди. Агарда бир йил аввал америкаликларнинг 23 фоизи Россияни, 22 фоизи эса Хитойни душман деб билган бўлса, ҳозирда ижтимоий сўров натижалари қуйидагича тус олди. Ижтимоий сўровда қатнашганларнинг 26 фоизи Россияни душман деб билса, 45 фоиз америкаликлар Хитойни асосий душман сифатида баҳолаганларини кўрсатмоқда.
2019 йилда Gallup ижтимоий маркази сўрови натижалари америкаликларнинг 32 фоизи Россияни душман сифатида билишини қайд этган, 2018 йилдаги сўровларда эса Хитой 51 фоиз натижа билан АҚШнинг энг катта рақибига айланганди. Рейтингда АҚШнинг бошқа душманлари, жумладан Шимолий Корея – 9%, Эрон – 4%, Ироқ – 2% ва Мексика ва Афғонистон – 1% дан овоз олган. Америкаликларнинг 1% эса АҚШни ўзини душман сифатида билишини маълум қилган. Сўровда қатнашганларнинг 6 фоизи ким душман ёки душман эмаслиги борасида фикрга эга эмаслигини билдирган.
Сўнгги бир йил мобайнида Хитой «дунёнинг энг қудратли иқтисодиёти» номи билан АҚШдан ҳам ўзиб кетди. Агар бир йил аввал америкаликларнинг 50 фоизи АҚШнинг дунёнинг энг қудратли иқтисодиёти сифатида баҳолаган бўлса, бугун улар Хитойни энг қудратли иқтисодиётга эга бўлган мамлакат сифатида эътироф этмоқда (50 фоиз). Америкаликларнинг АҚШга нисбатан ишончи бу йил 37 фоиз ташкил қилмоқда. Сўров натижаларига кўра, Европа Иттифоқини қудратли деб билувчилар 5 фоизни, Япония – 4 фоизни, Россия – 2 фоизни ва Ҳиндистон – 1 фоизни ташкил қилмоқда.
Яна бир қизиқарли жиҳат. Сўров ташкилотчилари 40 йилдан кейин дунёнинг энг қудратли иқтисодиёти сифатида кимни кўрасиз деган саволга, 46 фоиз америкаликлар Хитойни номзод сифатида кўрсатишган. Рейтингда АҚШ – 40%, Европа Иттифоқи – 4%, Япония – 4%, Ҳиндистон – 3% ва Россия – 2% овоз олган.
63 фоиз америкаликлар назарида Хитой АҚШнинг манфаатларига зарар етказувчи асосий мамлакат сифатида эътироф этилган бўлса, 30 фоиз америкаликлар назарида Хитой АҚШ учун муҳим хавф туғдирувчи мамлакат сифатида эътироф этилади. 7% америкаликлар назарида Хитой АҚШ учун хавфли бўлмаган давлат.
Gallup ўтказган ижтимоий сўров февраль ойида ўтказилган бўлиб, унда АҚШнинг барча штатларида истиқомат қилувчи минглаб америкаликлар иштирок этган.
Марказий Осиё мамлакатлари АҚШга Россия ва Хитойга қарши туришда ёрдам бера оладими?
The Wалл Street нашри журналисти Комрон Бохарининг назарида, АҚШ ва Россия ҳамда Хитой ўртасидаги кураш узоқ давом этадиган жараёнга айланади. Шундай бир вазиятда Марказий Осиё мамлакатлари Байденнинг жонига оро кириши мумкин. Муаллиф назарида Қозоғистон ва Ўзбекистон АҚШга расмий Пекин билан курашда ва инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишда ёрдам бериши мумкин.
АҚШ ва Хитой ўртасидаги зиддиятлар XXI асрнинг қиёфасини белгилаб берадиган низога айланди. Оқ уй ташқи дунё билан ўз муносабатларини қандай йўлга қўйишга интилаётгани ҳақида йўриқнома эълон қилди. Йўриқномадаги энг асосий жиҳат эса АҚШнинг Хитойга қандай қаршилик кўрсатиши ҳам қайд этилади. Бироқ ҳужжатда АҚШ дунёнинг қайси минтақасида кам таъсирга эгалиги борасида бирор бир маълумот берилмаган бўлса-да, бу ҳудуд Марказий Осиё минтақаси эканлигини фаҳмлаш унчалик ҳам мушкул эмас.
Хитой «Бир камар, бир йўл» ҳамкорлиги доирасида Марказий Осиёни Яқин Шарқ ва Европа билан боғловчи кўприк сифатида кўрар экан, расмий Вашингтон ҳам бу ҳудуд АҚШнинг манфаатларига қай даражада муҳимлигини қайта баҳолаб чиқишига тўғри келади. Трамп маъмурияти эса «Аввало Америка манфаатлари» сиёсати орқали кўп нарсани бой берди.
Байден ҳукуматининг Марказий Осиё мамлакатларига эътиборсизлик билан қараётгани бу Совет Иттифоқи парчаланганидан сўнг барча АҚШ президентларига хос бўлган ёндашувга айланиб улгурди. Совет Иттифоқи парчалангач эса АҚШ Марказий Осиё давлатлари билан муносабатларини тактик жиҳатдан яхшилашга уринар экан, «мен сенга – сен менга» тамойилини илгари сурди. 2015 йилда Марказий Осиё – АҚШ форуми эса расмий Вашингтоннинг Марказий Осиё давлатлари билан алоқаларни олиб борувчи ўзига хос каналига айланди. Бироқ бу дастур АҚШга Пекин ва Москвага қарши рақобатда ҳеч қандай самара бермади.
Марказий Осиёдаги рус таъсирини тобора сиқиб чиқаришга уринаётган Хитой уринишлари Вашингтон учун сигнал бўлиши керак. Ҳали ҳам вақт йўқотилгани йўқ. АҚШ ва Марказий Осиё муносабатларини янги маррага олиб чиқиш лозим. Совет Иттифоқи парчаланганига деярли 30 йил вақт бўлар экан, Марказий Осиёдаги геосиёсий вазият ҳам ўзгариб бормоқда. Ҳосил бўлган бўшлиқни эса кимдир тўлдиришга уриниши табиий жараён.
Собиқ Совет иттифоқи республикаларининг айримларида турли ижобий, баъзида кескин сиёсий воқеалар содир бўлмоқда. Қирғизистонда 2005 йилдан бери уч марта «лолалар инқилоби» тўлқинини юзага келтирувчи воқеалар содир бўлди. Мамлакат коррупциясиз жамият, демократик ислоҳотлар ўтказишни белгилаб олди. 2016 йилдан бери Ўзбекистонда ҳам амалдаги ҳукумат либерал ислоҳотлар амалга оширилишини ваъда қилган ҳолда, ёпиқ бўлган бозор ва чегараларини хориж сармоясига очиб бермоқда.
Тожикистон, Туркманистон мамлакатлари эса минтақадаги оғир карвон. Совет Иттифоқи парчалангандан кейин бу мамлакатларда диктатура режимини татбиқ қилувчи сиёсатчилар ҳокимиятда қолмоқда. Тожикистон ва Туркманистон ўз иқтисодиётининг келажагини Хитой, Россия ва Эрон билан боғлашга уринмоқда. Хитой йилига 870 миллион кубометр туркман газининг ҳам истеъмолчиси ҳисобланади.
АҚШнинг Марказий Осиёдаги энг яхши ҳамкори бўлиш истиқболи Қозоғистонда анча юқори. Жуғрофий ҳудуди ва иқтисодий устунлиги боис Қозоғистон Марказий Осиёнинг энг етакчи мамлакати саналади. Қосим-Жўмарт Тўқаев даврида эса Қозоғистон АҚШнинг стратегик ҳамкорига айланиши эҳтимоли ҳам мавжуд. Расмий Нурсултон айни пайтда мамлакатда Хитой сармояси ва рус таъсирининг ошиб кетаётганлигига қарши сиёсат юритишни бошлаб юборган. Шундай бир вазиятда АҚШ билан яқин ҳамкорга айланиш Қозоғистонга анча манфаатли ҳам саналади. Қолаверса Қозоғистон мусулмон жамияти бўлмиш мамлакатда аёлларнинг тенг ҳуқуқлилиги, атроф муҳитни сақлаш борасидаги масалаларда намунавий давлат бўлиб хизмат қилиши ҳам мумкин.
Қозоғистон, шунингдек, Сурия, Афғонистон ва Эрон хусусидаги низоли масалаларда воситачилик қилиши мумкинлигини ҳам исботлаган ҳолда халқаро дипломатик институтларнинг олқишларига ҳам сазовор бўлмоқда. Шундай экан Байден маъмурияти Марказий Осиё мамлакатларига алоҳида эътибор қаратиши муҳим масалаларни ҳал қилишда ёрдам беради. Бунинг учун эса АҚШ ҳукумати бу ҳудуддаги махсус вакилини тайинлаши айни пайтдаги маъмуриятнинг оқилона сиёсати бўлади.
Польша ва Венгриянинг Европа Иттифоқидан чиқиши Европа Иттифоқини таназзулими?
Буюк Британиянинг Европа Иттифоқидан чиқиши ва Жозеф Байденнинг Трансатлантик ҳамкорликни йўлга қўйиш борасидаги ташаббуслари Европа Иттифоқи билан келишмовчиликка бораётган Польша ва Венгрияни қийин аҳволга солиб қўяди, деб ёзади Edaily.com нашри. Матеуш Моравиский ва Виктор Орбан ҳукуматлари қандай сиёсий йўл тутади жавоб бериш ҳозирча қийин.
2020 йилда Виктор Орбан Ғарбий ва Шарқий Европа мамлакатлари орасида сиёсий бўлиниш юзага келганлиги Европа Иттифоқининг келажагига таҳдид солиши ҳақида фикр билдирганди. Муаммонинг сиёсий таранглиги вақт ўтган сари тобора чуқурлашиб бормоқда. Ўтган йилнинг декабрь ойида Венгрия ҳукумати бир жинсли никоҳларни тақиқлаб қўйди ва ўзининг «Фидес» партиясини Европа Парламентидаги иштирокидан воз кечишини билдирди. Айрим ОАВ тарқатган маълумотларга қараганда Маттео Салвинининг «Лига»си айни пайтда поляклар ва Виктор Орбаннинг партияси билан Европа Иттифоқи парламентида янги фракция тузиш борасида музокаралар олиб бормоқда. Бу ҳам етмаганидек, Венгрия адлия вазири Юдит Варга технологик гигант компаниялари саналадиган Facebook, Google’га қарши сўз эркинлигини бузиш айблови билан иқтисодий жазо чоралари кўриш тадоригига тушган. Венгрия ҳукуматининг мақсади эса бу ҳаракати билан мамлакатнинг суверенитети ва ватандошларининг дахлсизлик ҳуқуқини сақлаб қолишга интилаётгани бўлмоқда.
Польшада ҳам сиёсатчилар Венгрия тажрибасини амалиётда қўллаш борасида баҳс мунозараларга киришган. Абортларга қарши қонуннинг қабул қилиниши Польшада бир қатор сиёсий фракциялар ўртасида ихтилофларни келтириб чиқарди. Натижада абортлар тарафдори бўлган «Умум аёллар иш ташлаши» ташкилоти ва бошқа партиялар ўртасида Польша парламентида ва ижтимоий ҳаётида турли даражадаги ихтилофлар келиб чиқмоқда. Шу сабабдан «Умум аёллар иш ташлаши» ташкилоти Жо Байденнинг хайрихоҳлиги ва кўмагидан умидвор. Бу эса Польшани консерватизм тамойилига асосланган шарқий Польша ва жанубий шарқий Польшага бўлиб юбориши эҳтимоли юзага келди. Оқибатда Польша ҳукумати Европа Иттифоқи ажратаётган молиявий ёрдамдан ҳам бенасиб бўлади. Ижтимоий аҳвол эса тобора ёмонлашади.
Ўтган йили Польшада Ярослав Качинский тарафдорлари сайловларда кўп овозга эга бўлди ва улар ҳозирда ўзларининг сиёсий позицияларини жангсиз бой бермоқчи эмас. Пшемислав Чарнекнинг таълим вазири сифатида ҳукумат тепасига келиши ҳам бунинг яққол исботи бўлиб қолмоқда. Пшемислав Чарнек Ғарбий Европада кам сонли сиёсий қараш эгалари кўп сонли қараш вакиллари устидан сиёсий диктатурани ўрнатиб олди, деган айбловларни илгари сурмоқда. Қизиқ жиҳати шундаки, бутун дунёга католик оламининг раҳнамоси Карол Войтила – Иоан Павел II ни етиштириб берган Польшада талабаларнинг аксар кўпчилиги бир жинсли никоҳларнинг амалда бўлишига қаршилик кўрсатишмоқда ва бу ҳам ўз навбатида Пшемислав Чарнекнинг номи билан боғлиқ.
Шунингдек, Польша оммавий ахборот воситалари Европа Иттифоқи тарқатаётган маълумотларга қарши курашга ўтган. Бунинг туб сабаби эса поляк миллатчилари назарида Польшанинг суверенитетини Европа Иттифоқи қўлига топшириб қўйишни истамаслигидандир.
Польша ва Венгрия ҳукуматлари собиқ президент Дональд Трампдан кўп нарсани умид қилганди, аммо айни пайтда Оқ уйга Жозеф Байденнинг келиши поляк ва венгер сиёсатчиларини Германия ва Франциядек қудратларга қарши чиқиши учун етарли эмас. Байден эса евроскептикларга қарши мулоҳазалари билан чиқишлар қилган ҳолда АҚШ ва Европа Иттифоқи алоқаларини мустаҳкамлашга интилмоқда. Польша ва Венгрия олдида ягона йўл эса Брюссель билан алоқаларини узишга интилаётган Буюк Британия билан яқинлашиш истаги бўлмоқда. Бир пайтлар Маргарет Тетчер ҳам Буюк Британияни Европа Иттифоқидан чиқишини ва Шарқий Европа Иттифоқи мамлакатларини бу иттифоққа қўшилмаслигини маслаҳат берганди. Европа Иттифоқида Франция ва Германия тандем якка ҳокимлиги инобатга олинса, Буюк Британия ҳам Европа Иттифоқида бундай тандемнинг якка ҳоким бўлишидан норози тараф сифатида Польша ва Венгрия бошлаётган ташаббусга қўшилиши мумкиндир.
Демак, Польша ва Венгрия ҳукуматлари француз ва немис ҳукуматларига қарши куч сифатида Буюк Британия билан яқинлашишга уринмоқда. Қолаверса, Польша ва Венгрия Европа Иттифоқи таркибига кирмаган мамлакатлар билан яқин иқтисодий ҳамкорлик қилишга уринмоқда. Булар орасида Туркия ва Озарбайжоннинг борлиги ҳам диққатга сазовор. Учинчидан, Венгрия ва Польша иқтисодий сиёсат борасида Россияга нисбатан ўз сиёсатини ўзгартиришга ҳам рози. Венгрия бу борада ўз сиёсатини муваффақиятли тарзда олиб бораётган бўлса-да, Польшада бу жараён ҳозирда оммавий ахборот воситаларини Европа Иттифоқига қарши кечадиган курашга тайёрлаш босқичига кирмоқда.
Жаҳонгир Эргашев тайёрлади
Изоҳ (0)