Маҳмудхўжа Беҳбудий фаолиятига чизгилар. 20 январь – ўзбек жадидлари отасининг таваллуд куни

Бундан роппа-роса 146 йил муқаддам, 20 январь куни буюк маърифатпарвар, публицист, олим ва сиёсатчи, жамоат арбоби, Туркистонда жадидчилик ҳаракати асосчиси Маҳмудхўжа Беҳбудий дунёга келган эди. Сана муносабати билан жадидшунос олим, Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети проректори Зайнобиддин Абдурашидов унинг фаолияти ҳақида сўз юритади.

Жадидчилик ва жадидларнинг бугунги кунда ўрганилиши, тарғиб қилиниши ҳаводай зарур. Биз учинчи Ренессансни «стратегик вазифа» деб қарасак, уни «миллий ғоя даражасига» кўтармоқчи бўлсак, жадидларимиз таъкидлаганидек, «ҳар ким ўзгариши керак, ҳар ким ўзгаришни ўзидан бошлаши керак». Бу ўринда, айниқса, зиёлилар, мансабдор маъмурлар ўзгаришни ўзларидан бошламас экан, биз олдимизга қўйган юксак стратегик вазифани уддалай олмаймиз.

Жадидлар ислоҳотни мактабдан, аниқроғи, бошланғич мактабдан бошлади. Бу бежиз эмас эди. Маҳмудхўжа Беҳбудий бошчилигидаги Туркистон жадидлари бошланғич таълимни она тилида беришга мўлжалланган миллий мактабларнинг умуммиллий институтини яратишга қаратилган дастурни таклиф этди. Эътибор беринг, бошланғич таълим боланинг она тилида берилиши керак. Яқин тарихимиздан маълумки, бундан 120-130 йиллар олдин ҳам мактабларда ўқитиладиган бирорта туркий тилдаги китоб мавжуд эмас эди. Барча дарс китоблари форс ёки араб тилида эди. Жадидлар бола бошланғич саводини ўз она тилида чиқариши унга миллат, миллият тушунчаларининг чуқурроқ сингдирилишини таъминлайди, деб қарадилар. Ўз навбатида, Туркистон жадидларининг етакчиси Маҳмудхўжа Беҳбудий қуйи ва юқори мактабнинг ислоҳ этилиши, миллатнинг ислоҳ этилишига олиб келади, деб ҳисоблади. Унинг таъкидлашича, миллатнинг ислоҳ этилиши бу миллий ғоя бўлиб, уни барча тарғиб қилиши керак. Мана Беҳбудий таклиф қилган миллий ғоя. Беҳбудий «умуммиллий ғоя» моҳиятини тушунтирар экан, ушбу ғоя қолган барча ғоялардан юқори туриши кераклигини таъкидлайди. Унга кўра, миллатни улуғлаш, мақсадларни юқори кўтариш, миллатнинг ҳақиқий бирлиги – бу «умуммиллий ғоя»нинг туб моҳиятини ташкил этади. Бу ғоя миллатнинг келажакка интилиши ва ундан келадиган фойдасини акс эттириши лозим.

Жадид мактаби, бугунги истилоҳлар билан айтадиган бўлсак, инновацион ва «смарт» мактаб эди. Унда жорий қилинган «товуш усули» бугунги таълимнинг асоси, керак бўлса, тамал тошидир. Ислоҳотларнинг бошланғич мактабдан бошлангани ҳам бежиз эмас эди. Чунки мактаб қолган барча нарсанинг пойдевори, у мукаммал бўлмас экан, миллат тараққиёти ҳақида гапириш ҳам бефойда.

Беҳбудий «мактабимиз, дўконимиз, корхонамиз, мадрасамиз ва ҳар нимарсамизни замонча ислоҳи лозимдур», деган шиор билан ислоҳотни мактабдан, аниқроғи бошланғич мактабдан бошлади. Бу бежиз эмас эди. Мактабни «тараққийнинг бошланғичи, маданият ва саодатнинг дарвозасидур, ҳар миллат энг аввал, макотиби ибтидоийсини замонча ислоҳ этиб кўпайтурмагунча тараққий йўлиға кируб маданиятдан фойдаланмас», деган ақидани илгари сурган туркистонлик жадидлар бошланғич таълимни она тилида беришга мўлжалланган мактабларнинг умуммиллий институтини яратишга қаратилган дастурни таклиф этди.

Беҳбудий қуйи ва юқори мактабнинг ислоҳ этилиши, миллатнинг ислоҳ этилишига олиб келишини таъкидлар экан, миллатга «ўқумоқ, ўқутмоқ керакдур, болаларга оталардан илми диний ва илми замоний мерос қолсун», дея мурожаат қилди. Беҳбудий миллатнинг ислоҳ этилишини умуммиллий ғоя деб билди. Унга кўра, миллатни улуғлаш, мақсадларни юқори кўтариш, миллатнинг ҳақиқий бирлигини таъминлаш – бу «умуммиллий ғоя»нинг туб моҳиятини ташкил этади. Мана Беҳбудий таклиф қилган миллий ғоя.

Беҳбудийнинг «умуммиллий ғоя»си тарғиботи учун миллий матбуот керак эди. Жадидлар ана шундай матбуотга асос солди. Жадид матбуоти том маънода фикр алмашиш, илғор ғоя ва фикрларни тарғиб қилиш, баҳслашиш майдонига айланди. Жадид матбуоти демократик қадриятларни ўзида акс эттирган, фикрлар қарама-қаршилигини кўтара оладиган, ижтимоий-сиёсий мавзуларда танқид қила оладиган матбуот эди. Биргина Беҳбудийнинг «Ойна» журнали маърифат ва маданият тарқатиш йўлида миллат ва унинг ҳақ-ҳуқуқига, тарихига, тил-адабиёт масалаларига, дунё аҳволига доир турли мақолалар эълон қилди, бу йўналишда кенг баҳслар учун минбар вазифасини ўтади.

Туркистон жадидчилигининг йирик тадқиқотчиларидан бири Бегали Қосимовнинг фикрига кўра, Туркистон жадидларининг газета, хайрия жамиятлари таъсис этиш, янги усул мактабларини ёйиш, театр ишлари ва бошқа барча ҳаракатлари бир миллий ғоя учун хизмат қилди. Унинг таъкидлашича, ҳар бир ғоянинг миллий ғояга айланиши учун икки талабга жавоб бериши керак: 1) ғоя миллатнинг ҳақиқий эҳтиёжидан, турмуш тарзидан, асрий анъаналаридан ва албатта, имкониятларидан келиб чиқиши керак; 2) ушбу ғоя миллат томонидан англаб етилиши, бошқа сўз билан айтганда, миллийлаштирилиши керак, яъни ғоя миллатнинг ҳар бир вакили юрагига етиб бориши керак.

Беҳбудий миллий ғоясининг яна бир тарғибот қуроли бу – адабиёт эди. Жадидлар буюк Навоий, Фузулий, Саъдийни чуқур билгани ҳолда адабиётни халққа, оммага яқинлаштирди, унинг тилида ёзишга ҳаракат қилди ва бу ишни уддалади. Бугунги кунда исталган етук бадиий асарлар билан беллаша оладиган Қодирийнинг «Ўткан кунлар», Чўлпоннинг «Кеча ва кундуз» каби кўплаб асарлари шу тариқа пайдо бўлди. 1916 йилда Тошкентга келиб, Колизейда «Турон» труппасининг қатор спектаклларини кўрган рус шарқшуноси А.Н.Самойлович бежизга: «Туркистонда янги адабиёт майдонга келди. Янги адабиётнинг маркази — Самарқанд… Ёш қаламкашларнинг бош илҳомчиси самарқандлик муфтий Маҳмудхўжа Беҳбудийдир», — деб ёзмаган эди.

Беҳбудий бошлиқ барча жадидлар халқни исрофли тадбирлардан воз кечиб, уларга сарф қилинадиган маблағни миллий иқтисодиётнинг барча тармоқларида миллий кадрлар тайёрлаш учун давлат ва хорижий таълим муассасаларида ёшларнинг таҳсили учун йўналтиришга даъват этди. Беҳбудий бу ҳаракатни умуммиллий ишлар, олий мақсадлар, хоҳишлар ва интилишлар деб атади. Олий мақсадлар, хоҳиш ва интилишларни амалга ошириш учун эса ирода, аниқроқ айтадиган бўлсак, сиёсий ирода керак эди. Беҳбудий ХХ аср бошидаги Туркистоннинг йирик сиёсий арбоби сифатида Туркистон Мухториятининг ташкил этилишидан 11 йил аввал, 1906 йили «Туркистон миллий-маданий мухторияти» лойиҳасини ишлаб чиққан ва уни юқори миқёсида муҳокама қилиниши учун Россия давлат Думасига йўллаган эди. Бу лойиҳада Беҳбудий таълим-тарбия, айниқса, ер масаласини қатъий қўйди ва рус муҳожирларини кўчириб келмаслик, ҳосилдор ерлар маҳаллий аҳолининг ихтиёрида қолиши кераклиги ҳақида ёзди.

Беҳбудий ўзининг маънавий устози Исмоил Гаспринский каби мусулмонларга сиёсий ҳуқуқлар берилиши мавжуд муаммони ҳал қилмайди, деб ҳисоблади. Унга кўра, замон тили бўлган рус тили ва мавжуд қонунларни билмаслик ва, энг асосийси, мусулмонларнинг замонавий билимлардан хабарсизлиги қўлга киритилган барча сиёсий ҳуқуқларни йўққа чиқаради. Шундай экан, Беҳбудийнинг «ҳақ олинур, берилмас... ғайрат ила олинур» деган чақириғи, энг аввало, миллат озод бўлиб, ўзининг мустақил давлатини ўрнатмагунча, ижтимоий адолатни тиклаб бўлмаслигини англатади.

Шу ўринда Беҳбудийнинг жадидларнинг ёш авлоди тўғрисидаги фикрларини келтириб ўтиш ўринли. Беҳбудийга кўра, жадидларнинг ёш авлоди ўртасида ғоявий жиҳатдан ихтилоф бор эди. Айнан ана шу сабаб халқ жадиддан юз ўгирди. Беҳбудий ёшларни тезроқ ўзаро келишув йўлини топишга ва йўқотилган халқ ишончини қайтаришга чақиради. Чунки «умуммиллий ғоя» йўлида бир бўлиб ҳаракат қилмаслик миллатнинг бўлинишига ва айрим умуммиллий лойиҳаларнинг муваффақиятсизликка учрашига олиб келиши мумкин.

Маҳмудхўжа Беҳбудий «Илмдан бошқа нажот йўқ ва бўлиши ҳам мумкин эмас» деган ҳадиси шарифни ҳаётий эътиқод деб билди. Миллий истиқлол, тараққиёт ва фаровонликка, аввало, маърифат орқали, дунёвий ва диний билим, замонавий илм-ҳунарларни чуқур эгаллаш орқали эришиш мумкин, деб ҳисоблади.

Маҳмудхўжа Беҳбудий бошчилик қилган Туркистон жадидчилик ҳаракатининг минтақадаги муносиб ўрнини кўрсатиш, жадидлар фаолияти ва ижодини чуқур ўрганиш, кенг кўламли илмий тадқиқот ишларини олиб бориш ва кенг тарғиб қилиш мақсадида етук маърифатпарвар, сиёсатчи, адиб, ношир, публицист, журналист ва қолаверса, ўзбек халқининг буюк фарзанди Маҳмудхўжа Беҳбудий номи билан аталадиган Жадид тадқиқотлари академиясини ташкил қилиш вақти келди. Чунки жадидчилик ҳаракати ва жадидлар замонавий ўзбек жамияти ва давлатчилиги шаклланишига муносиб ҳисса қўшди. Жадидларнинг бой илмий ва ижодий мероси бугунги мураккаб даврда Ўзбекистонда миллий ғоя ва мафкуравий иммунитетни кучайтириш, мустақил фикрга эга ҳамда фидойи ва ватанпарвар авлодни тарбиялашда ўта муҳим ва долзарб. Шу сабабдан ҳам Беҳбудий, Мунавварқори, Фитрат, Чўлпонларнинг ғоявий мероси «биз учун доимий ҳаракатдаги ҳаётий дастурга айланиши керак».

Муаллиф фикри таҳирирят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.