Bundan roppa-rosa 146 yil muqaddam, 20-yanvar kuni buyuk ma’rifatparvar, publitsist, olim va siyosatchi, jamoat arbobi, Turkistonda jadidchilik harakati asoschisi Mahmudxo‘ja Behbudiy dunyoga kelgan edi. Sana munosabati bilan jadidshunos olim, Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti prorektori Zaynobiddin Abdurashidov uning faoliyati haqida so‘z yuritadi.
Jadidchilik va jadidlarning bugungi kunda o‘rganilishi, targ‘ib qilinishi havoday zarur. Biz uchinchi Renessansni “strategik vazifa” deb qarasak, uni “milliy g‘oya darajasiga” ko‘tarmoqchi bo‘lsak, jadidlarimiz ta’kidlaganidek, “har kim o‘zgarishi kerak, har kim o‘zgarishni o‘zidan boshlashi kerak”. Bu o‘rinda, ayniqsa, ziyolilar, mansabdor ma’murlar o‘zgarishni o‘zlaridan boshlamas ekan, biz oldimizga qo‘ygan yuksak strategik vazifani uddalay olmaymiz.
Jadidlar islohotni maktabdan, aniqrog‘i, boshlang‘ich maktabdan boshladi. Bu bejiz emas edi. Mahmudxo‘ja Behbudiy boshchiligidagi Turkiston jadidlari boshlang‘ich ta’limni ona tilida berishga mo‘ljallangan milliy maktablarning umummilliy institutini yaratishga qaratilgan dasturni taklif etdi. E’tibor bering, boshlang‘ich ta’lim bolaning ona tilida berilishi kerak. Yaqin tariximizdan ma’lumki, bundan 120-130 yillar oldin ham maktablarda o‘qitiladigan birorta turkiy tildagi kitob mavjud emas edi. Barcha dars kitoblari fors yoki arab tilida edi. Jadidlar bola boshlang‘ich savodini o‘z ona tilida chiqarishi unga millat, milliyat tushunchalarining chuqurroq singdirilishini ta’minlaydi, deb qaradilar. O‘z navbatida, Turkiston jadidlarining yetakchisi Mahmudxo‘ja Behbudiy quyi va yuqori maktabning isloh etilishi, millatning isloh etilishiga olib keladi, deb hisobladi. Uning ta’kidlashicha, millatning isloh etilishi bu milliy g‘oya bo‘lib, uni barcha targ‘ib qilishi kerak. Mana Behbudiy taklif qilgan milliy g‘oya. Behbudiy “umummilliy g‘oya” mohiyatini tushuntirar ekan, ushbu g‘oya qolgan barcha g‘oyalardan yuqori turishi kerakligini ta’kidlaydi. Unga ko‘ra, millatni ulug‘lash, maqsadlarni yuqori ko‘tarish, millatning haqiqiy birligi – bu “umummilliy g‘oya”ning tub mohiyatini tashkil etadi. Bu g‘oya millatning kelajakka intilishi va undan keladigan foydasini aks ettirishi lozim.
Jadid maktabi, bugungi istilohlar bilan aytadigan bo‘lsak, innovatsion va “smart” maktab edi. Unda joriy qilingan “tovush usuli” bugungi ta’limning asosi, kerak bo‘lsa, tamal toshidir. Islohotlarning boshlang‘ich maktabdan boshlangani ham bejiz emas edi. Chunki maktab qolgan barcha narsaning poydevori, u mukammal bo‘lmas ekan, millat taraqqiyoti haqida gapirish ham befoyda.
Behbudiy “maktabimiz, do‘konimiz, korxonamiz, madrasamiz va har nimarsamizni zamoncha islohi lozimdur”, degan shior bilan islohotni maktabdan, aniqrog‘i boshlang‘ich maktabdan boshladi. Bu bejiz emas edi. Maktabni “taraqqiyning boshlang‘ichi, madaniyat va saodatning darvozasidur, har millat eng avval, makotibi ibtidoiysini zamoncha isloh etib ko‘payturmaguncha taraqqiy yo‘lig‘a kirub madaniyatdan foydalanmas”, degan aqidani ilgari surgan turkistonlik jadidlar boshlang‘ich ta’limni ona tilida berishga mo‘ljallangan maktablarning umummilliy institutini yaratishga qaratilgan dasturni taklif etdi.
Behbudiy quyi va yuqori maktabning isloh etilishi, millatning isloh etilishiga olib kelishini ta’kidlar ekan, millatga “o‘qumoq, o‘qutmoq kerakdur, bolalarga otalardan ilmi diniy va ilmi zamoniy meros qolsun”, deya murojaat qildi. Behbudiy millatning isloh etilishini umummilliy g‘oya deb bildi. Unga ko‘ra, millatni ulug‘lash, maqsadlarni yuqori ko‘tarish, millatning haqiqiy birligini ta’minlash – bu “umummilliy g‘oya”ning tub mohiyatini tashkil etadi. Mana Behbudiy taklif qilgan milliy g‘oya.
Behbudiyning “umummilliy g‘oya”si targ‘iboti uchun milliy matbuot kerak edi. Jadidlar ana shunday matbuotga asos soldi. Jadid matbuoti tom ma’noda fikr almashish, ilg‘or g‘oya va fikrlarni targ‘ib qilish, bahslashish maydoniga aylandi. Jadid matbuoti demokratik qadriyatlarni o‘zida aks ettirgan, fikrlar qarama-qarshiligini ko‘tara oladigan, ijtimoiy-siyosiy mavzularda tanqid qila oladigan matbuot edi. Birgina Behbudiyning “Oyna” jurnali ma’rifat va madaniyat tarqatish yo‘lida millat va uning haq-huquqiga, tarixiga, til-adabiyot masalalariga, dunyo ahvoliga doir turli maqolalar e’lon qildi, bu yo‘nalishda keng bahslar uchun minbar vazifasini o‘tadi.Turkiston jadidchiligining yirik tadqiqotchilaridan biri Begali Qosimovning fikriga ko‘ra, Turkiston jadidlarining gazeta, xayriya jamiyatlari ta’sis etish, yangi usul maktablarini yoyish, teatr ishlari va boshqa barcha harakatlari bir milliy g‘oya uchun xizmat qildi. Uning ta’kidlashicha, har bir g‘oyaning milliy g‘oyaga aylanishi uchun ikki talabga javob berishi kerak: 1) g‘oya millatning haqiqiy ehtiyojidan, turmush tarzidan, asriy an’analaridan va albatta, imkoniyatlaridan kelib chiqishi kerak; 2) ushbu g‘oya millat tomonidan anglab yetilishi, boshqa so‘z bilan aytganda, milliylashtirilishi kerak, ya’ni g‘oya millatning har bir vakili yuragiga yetib borishi kerak.
Behbudiy milliy g‘oyasining yana bir targ‘ibot quroli bu – adabiyot edi. Jadidlar buyuk Navoiy, Fuzuliy, Sa’diyni chuqur bilgani holda adabiyotni xalqqa, ommaga yaqinlashtirdi, uning tilida yozishga harakat qildi va bu ishni uddaladi. Bugungi kunda istalgan yetuk badiiy asarlar bilan bellasha oladigan Qodiriyning “O‘tkan kunlar”, Cho‘lponning “Kecha va kunduz” kabi ko‘plab asarlari shu tariqa paydo bo‘ldi. 1916-yilda Toshkentga kelib, Kolizeyda “Turon” truppasining qator spektakllarini ko‘rgan rus sharqshunosi A.N.Samoylovich bejizga: “Turkistonda yangi adabiyot maydonga keldi. Yangi adabiyotning markazi — Samarqand… Yosh qalamkashlarning bosh ilhomchisi samarqandlik muftiy Mahmudxo‘ja Behbudiydir”, — deb yozmagan edi.Behbudiy boshliq barcha jadidlar xalqni isrofli tadbirlardan voz kechib, ularga sarf qilinadigan mablag‘ni milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida milliy kadrlar tayyorlash uchun davlat va xorijiy ta’lim muassasalarida yoshlarning tahsili uchun yo‘naltirishga da’vat etdi. Behbudiy bu harakatni umummilliy ishlar, oliy maqsadlar, xohishlar va intilishlar deb atadi. Oliy maqsadlar, xohish va intilishlarni amalga oshirish uchun esa iroda, aniqroq aytadigan bo‘lsak, siyosiy iroda kerak edi. Behbudiy XX asr boshidagi Turkistonning yirik siyosiy arbobi sifatida Turkiston Muxtoriyatining tashkil etilishidan 11 yil avval, 1906-yili “Turkiston milliy-madaniy muxtoriyati” loyihasini ishlab chiqqan va uni yuqori miqyosida muhokama qilinishi uchun Rossiya davlat Dumasiga yo‘llagan edi. Bu loyihada Behbudiy ta’lim-tarbiya, ayniqsa, yer masalasini qat’iy qo‘ydi va rus muhojirlarini ko‘chirib kelmaslik, hosildor yerlar mahalliy aholining ixtiyorida qolishi kerakligi haqida yozdi.
Behbudiy o‘zining ma’naviy ustozi Ismoil Gasprinskiy kabi musulmonlarga siyosiy huquqlar berilishi mavjud muammoni hal qilmaydi, deb hisobladi. Unga ko‘ra, zamon tili bo‘lgan rus tili va mavjud qonunlarni bilmaslik va, eng asosiysi, musulmonlarning zamonaviy bilimlardan xabarsizligi qo‘lga kiritilgan barcha siyosiy huquqlarni yo‘qqa chiqaradi. Shunday ekan, Behbudiyning “haq olinur, berilmas... g‘ayrat ila olinur” degan chaqirig‘i, eng avvalo, millat ozod bo‘lib, o‘zining mustaqil davlatini o‘rnatmaguncha, ijtimoiy adolatni tiklab bo‘lmasligini anglatadi.
Shu o‘rinda Behbudiyning jadidlarning yosh avlodi to‘g‘risidagi fikrlarini keltirib o‘tish o‘rinli. Behbudiyga ko‘ra, jadidlarning yosh avlodi o‘rtasida g‘oyaviy jihatdan ixtilof bor edi. Aynan ana shu sabab xalq jadiddan yuz o‘girdi. Behbudiy yoshlarni tezroq o‘zaro kelishuv yo‘lini topishga va yo‘qotilgan xalq ishonchini qaytarishga chaqiradi. Chunki “umummilliy g‘oya” yo‘lida bir bo‘lib harakat qilmaslik millatning bo‘linishiga va ayrim umummilliy loyihalarning muvaffaqiyatsizlikka uchrashiga olib kelishi mumkin.
Mahmudxo‘ja Behbudiy “Ilmdan boshqa najot yo‘q va bo‘lishi ham mumkin emas” degan hadisi sharifni hayotiy e’tiqod deb bildi. Milliy istiqlol, taraqqiyot va farovonlikka, avvalo, ma’rifat orqali, dunyoviy va diniy bilim, zamonaviy ilm-hunarlarni chuqur egallash orqali erishish mumkin, deb hisobladi.
Mahmudxo‘ja Behbudiy boshchilik qilgan Turkiston jadidchilik harakatining mintaqadagi munosib o‘rnini ko‘rsatish, jadidlar faoliyati va ijodini chuqur o‘rganish, keng ko‘lamli ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish va keng targ‘ib qilish maqsadida yetuk ma’rifatparvar, siyosatchi, adib, noshir, publitsist, jurnalist va qolaversa, o‘zbek xalqining buyuk farzandi Mahmudxo‘ja Behbudiy nomi bilan ataladigan Jadid tadqiqotlari akademiyasini tashkil qilish vaqti keldi. Chunki jadidchilik harakati va jadidlar zamonaviy o‘zbek jamiyati va davlatchiligi shakllanishiga munosib hissa qo‘shdi. Jadidlarning boy ilmiy va ijodiy merosi bugungi murakkab davrda O‘zbekistonda milliy g‘oya va mafkuraviy immunitetni kuchaytirish, mustaqil fikrga ega hamda fidoyi va vatanparvar avlodni tarbiyalashda o‘ta muhim va dolzarb. Shu sababdan ham Behbudiy, Munavvarqori, Fitrat, Cho‘lponlarning g‘oyaviy merosi “biz uchun doimiy harakatdagi hayotiy dasturga aylanishi kerak”.Muallif fikri tahiriryat nuqtayi nazaridan farq qilishi mumkin.
Izoh (0)