Италян олими Энрико Ферми 1938 йилда суст нейтронлар таъсирида кечадиган ядровий реакцияларни кашф қилгани учун 1939 йилги физика бўйича Нобель мукофотига лойиқ кўрилган эди. 1939 йилда Стокгольмдаги Нобель мукофотини топшириш маросимига оиласи билан йўл олган олим Нобель маросимдан чиқа солиб, тўғри бандаргоҳга йўл олади ва биринчи кемага ўтириб, АҚШга муҳожирликка кетади. Океан ортида у дастлаб Нью-Йоркдаги Колумбия университетида ишлай бошлайди. «Дарё» одамзодга атом асри эшикларини очган италиялик олимнинг ҳаёти ва фаолияти ҳақида маълумот беради. 

Фото: Google Photos

Инсоният тарихидаги сўнгги қомусий олим ҳам дейиладиган буюк физик Энрико Фермининг бу қадар фавқулодда иш тутишига жиддий сабаб бор эди. Унга Италияга қайтиш хатарли бўлиб қолганди. Сабаби, бу пайт Германиядаги каби Италияда ҳам ҳокимият тепасига фашистлар келган бўлиб, улар яҳудийларни кучли таъқиб қила бошлайди. Фермининг эса хотини яҳудий бўлиб, Римдаги обрўли хонадонларидан бирининг вакиласи эди. Шу сабабли, агар Римга қайтса, Фермининг оиласи ва икки нафар фарзандига фашистлар тинчлик бермасликлари аниқ эди.

Фермининг Нобель мукофотига лойиқ кўрилган ушбу ядро физикаси борасидаги инқилобий илмий ишлари ўша пайт энди-энди тамал тоши қўйилаётган атом техникаси соҳаси учун ғоят долзарб бўлиб чиқди ва у АҚШга келиши билан дарҳол бешта энг нуфузли университетларга ишга таклиф қилинди. Олимга АҚШ ҳукумати ва махсус хизматлари ядро синовлари ўтказиш борасида барча шароит ва имкониятларни яратиб беришни ҳам ваъда қилган эди.

У Нью-Йорк Колумбия университетида бир муддат ишлагач, ядро реактори синовларини ўтказиш учун қулайроқ шароит тақдим этаётган Чикаго университетига кўчиб ўтди ва у ерда шогирди Лео Силард билан биргаликда ўзи чизган лойиҳа ва ҳисоб-китобларига асосан тарихан энг биринчи ядро реакторини барпо этишга киришди. Олим реакторни Чикаго университетига қарашли Стегг-Фильд стадиони трибуналари остига қурди.

Ферми бошчилигида барпо этилган ушбу «ибтидоий» ядро реакторини унинг ўзи ва шогирдлари ҳазиллашиб «ўтин ғарами» дейишарди. У бир-бирини устига худди ўтин тергандек тартиб билан териб чиқилган, тоза углероддан тайёрланган графит ғиштларидан қурилган эди. Фермининг режасига кўра, ушбу графит ғиштлар уюми ядровий занжир реакциясининг тезлигини жиловда ушлаб туриш, яъни нейтронларни секинлаштириш вазифасини бажариши керак эди. Графит ғиштлар орасида эса уран ва уран оксиди жойлаштирилди.

1942 йилнинг 2 декабрь куни соат эрталабки 9:35 да, бундан роппа-роса 78 йил муқаддам Ферми Чикагодаги ўша «уюм» номли реакторда кадмийдан тайёрланган ва нейтронларни ютиб қолиши кўзда тутилган бошқарувчи стерженларни аста-секинлик билан ҳаракатга келтирди. Олимлар кутган жараён бошланди ва тарихда илк бора инсоният ўз-ўзини таъминлаб турадиган бошқарилувчи ядровий занжир реакциясига эга бўлди. Албатта, энг биринчи реакторни ҳали тўлақонли ядро реактори дейиш мушкул эди ва катта атом электр станциялари борасида ҳали гап ҳам бўлиши мумкин эмасди.

Фото: Google Photos

Бироқ Фермининг мазкур «ўтин ғарами» биринчи тажрибадаёқ ярим ватт қувватли энергия тақдим қила олди. Биринчи кундаги синов тажрибалари авариянинг олдини олиш учун аввалдан ўрнатилган автоматик ҳимоя воситаларининг ишга тушиши сабабли фавқулодда тўхтатилди. Бу ҳам бўлса муҳандисларнинг аввалдан пухта ишлагани ва эҳтимолий авария ҳолатларининг олдини олиш чораларини кўриб қўйгани маҳсули бўлиб, катта ҳалокатлардан сақлаб қолди. Кейинги сафар Ферми «ғарам»ни 12 декабрь куни ишга туширди ва энди 200 ватт энергия олишга муваффақ бўлди.

Тўғри, ҳозир бир қарашда, ушбу ядровий тажрибада олинган атиги 200 ватт энергия жуда оздек кўринади. Лекин мазкур тажриба унгача фақат назарияларда кўриб чиқилган жараён – бошқариладиган ядровий занжир реакциясининг амалда ҳам реал имконли нарса эканини исботлаб бергани энг муҳим жиҳати эди. Бунинг одамзод учун аҳамияти мислсиз эди. Чунки ушбу жараён инсониятга ўта арзон ва деярли битмас-туганмас энергия манбайини ваъда қилаётганди.

Бу эса тараққиётнинг яна бир янги босқичга кўтарилишига, саноатнинг ўта арзон энергия манбайига эга бўлишига ва умуман одамларнинг турмуш фаровонлиги бир неча карра ортишига олиб келадиган буюк ҳодиса эди. Ўша тарихий санада инсоният тарихининг энг буюк олим фарзандларидан бири – Энрико Ферми одамзодга атом асри эшикларини очиб берди.

Музаффар Қосимов тайёрлади.