Italyan olimi Enriko Fermi 1938-yilda sust neytronlar ta’sirida kechadigan yadroviy reaksiyalarni kashf qilgani uchun 1939-yilgi fizika bo‘yicha Nobel mukofotiga loyiq ko‘rilgan edi. 1939-yilda Stokgolmdagi Nobel mukofotini topshirish marosimiga oilasi bilan yo‘l olgan olim Nobel marosimdan chiqa solib, to‘g‘ri bandargohga yo‘l oladi va birinchi kemaga o‘tirib, AQShga muhojirlikka ketadi. Okean ortida u dastlab Nyu-Yorkdagi Kolumbiya universitetida ishlay boshlaydi. “Daryo” odamzodga atom asri eshiklarini ochgan italiyalik olimning hayoti va faoliyati haqida ma’lumot beradi.
Foto: Google Photos
Insoniyat tarixidagi so‘nggi qomusiy olim ham deyiladigan buyuk fizik Enriko Fermining bu qadar favqulodda ish tutishiga jiddiy sabab bor edi. Unga Italiyaga qaytish xatarli bo‘lib qolgandi. Sababi, bu payt Germaniyadagi kabi Italiyada ham hokimiyat tepasiga fashistlar kelgan bo‘lib, ular yahudiylarni kuchli ta’qib qila boshlaydi. Fermining esa xotini yahudiy bo‘lib, Rimdagi obro‘li xonadonlaridan birining vakilasi edi. Shu sababli, agar Rimga qaytsa, Fermining oilasi va ikki nafar farzandiga fashistlar tinchlik bermasliklari aniq edi.
Fermining Nobel mukofotiga loyiq ko‘rilgan ushbu yadro fizikasi borasidagi inqilobiy ilmiy ishlari o‘sha payt endi-endi tamal toshi qo‘yilayotgan atom texnikasi sohasi uchun g‘oyat dolzarb bo‘lib chiqdi va u AQShga kelishi bilan darhol beshta eng nufuzli universitetlarga ishga taklif qilindi. Olimga AQSh hukumati va maxsus xizmatlari yadro sinovlari o‘tkazish borasida barcha sharoit va imkoniyatlarni yaratib berishni ham va’da qilgan edi.
U Nyu-York Kolumbiya universitetida bir muddat ishlagach, yadro reaktori sinovlarini o‘tkazish uchun qulayroq sharoit taqdim etayotgan Chikago universitetiga ko‘chib o‘tdi va u yerda shogirdi Leo Silard bilan birgalikda o‘zi chizgan loyiha va hisob-kitoblariga asosan tarixan eng birinchi yadro reaktorini barpo etishga kirishdi. Olim reaktorni Chikago universitetiga qarashli Stegg-Fild stadioni tribunalari ostiga qurdi.
Fermi boshchiligida barpo etilgan ushbu “ibtidoiy” yadro reaktorini uning o‘zi va shogirdlari hazillashib “o‘tin g‘arami” deyishardi. U bir-birini ustiga xuddi o‘tin tergandek tartib bilan terib chiqilgan, toza ugleroddan tayyorlangan grafit g‘ishtlaridan qurilgan edi. Fermining rejasiga ko‘ra, ushbu grafit g‘ishtlar uyumi yadroviy zanjir reaksiyasining tezligini jilovda ushlab turish, ya’ni neytronlarni sekinlashtirish vazifasini bajarishi kerak edi. Grafit g‘ishtlar orasida esa uran va uran oksidi joylashtirildi.
1942-yilning 2-dekabr kuni soat ertalabki 9:35 da, bundan roppa-rosa 78 yil muqaddam Fermi Chikagodagi o‘sha “uyum” nomli reaktorda kadmiydan tayyorlangan va neytronlarni yutib qolishi ko‘zda tutilgan boshqaruvchi sterjenlarni asta-sekinlik bilan harakatga keltirdi. Olimlar kutgan jarayon boshlandi va tarixda ilk bora insoniyat o‘z-o‘zini ta’minlab turadigan boshqariluvchi yadroviy zanjir reaksiyasiga ega bo‘ldi. Albatta, eng birinchi reaktorni hali to‘laqonli yadro reaktori deyish mushkul edi va katta atom elektr stansiyalari borasida hali gap ham bo‘lishi mumkin emasdi.
Biroq Fermining mazkur “o‘tin g‘arami” birinchi tajribadayoq yarim vatt quvvatli energiya taqdim qila oldi. Birinchi kundagi sinov tajribalari avariyaning oldini olish uchun avvaldan o‘rnatilgan avtomatik himoya vositalarining ishga tushishi sababli favqulodda to‘xtatildi. Bu ham bo‘lsa muhandislarning avvaldan puxta ishlagani va ehtimoliy avariya holatlarining oldini olish choralarini ko‘rib qo‘ygani mahsuli bo‘lib, katta halokatlardan saqlab qoldi. Keyingi safar Fermi “g‘aram”ni 12-dekabr kuni ishga tushirdi va endi 200 vatt energiya olishga muvaffaq bo‘ldi.
To‘g‘ri, hozir bir qarashda, ushbu yadroviy tajribada olingan atigi 200 vatt energiya juda ozdek ko‘rinadi. Lekin mazkur tajriba ungacha faqat nazariyalarda ko‘rib chiqilgan jarayon – boshqariladigan yadroviy zanjir reaksiyasining amalda ham real imkonli narsa ekanini isbotlab bergani eng muhim jihati edi. Buning odamzod uchun ahamiyati mislsiz edi. Chunki ushbu jarayon insoniyatga o‘ta arzon va deyarli bitmas-tuganmas energiya manbayini va’da qilayotgandi.
Bu esa taraqqiyotning yana bir yangi bosqichga ko‘tarilishiga, sanoatning o‘ta arzon energiya manbayiga ega bo‘lishiga va umuman odamlarning turmush farovonligi bir necha karra ortishiga olib keladigan buyuk hodisa edi. O‘sha tarixiy sanada insoniyat tarixining eng buyuk olim farzandlaridan biri – Enriko Fermi odamzodga atom asri eshiklarini ochib berdi.
Muzaffar Qosimov tayyorladi.
Izoh (0)