3 ноябрь куни муҳандислик илмининг юксак натижаси бўлмиш ажойиб ихтиро – вертолётнинг дастлабки муваффақиятли парвози бажарилганига 113 йил тўлди. «Дарё» сана муносабати билан вертолётнинг яратилиш тарихи ва бугунги кундаги муҳимлиги ҳақида маълумот беради.
Қанчалик тезкор ва қулай бўлмасин, ҳар қандай самолётларнинг катта бир камчилиги мавжуд: самолёт ҳар доим ва муттасил равишда фақат олдинга учади. Самолёт ҳавога кўтарилиши учун узун учиш-қўниш йўлаги керак бўлади ва унинг ҳаракати муттасил горизонтал йўналишда бажарилади. Шу сабабли самолётлар учун албатта катта майдонларни эгаллайдиган аэродромлар талаб қилинади.
Қисқа масофаларга учишда ва учиш давомида турли манёврлар бажариб, вазифаларни уддалаш борасида вертолётлар самолётдан кўра афзал машиналар саналади. Айниқса, вертолёт – ҳавода муаллақ тура олиши, текис юзага эга кичикроқ майдондан (масалан, мактаб стадиони ёки биноларнинг томидан) ҳам бемалол учиб-қўна олиши ва энг асосийси, исталган йўналишда: хоҳ олдинга, хоҳ орқага, ўнга-чапга ва пастга ва тепага ҳам бирдек ҳаракатланиши туфайли жуда кўп соҳаларда беназир ҳаво транспорти саналади. Масалан, қидирув-қутқарув ишларида, тоғли ҳудудларда йўловчи ташишда, ҳарбий ҳаракатларда ва бошқаларда вертолёт энг муҳим учиш воситаси бўлади.
Вертолётга ўхшаш учиш аппаратининг чизмалари Леонардо да Винчи қўлёзмаларида учраса ҳам, вертолётнинг ҳақиқий маънодаги илк муваффақиятли конструкциясини 1907 йилнинг худди шу санасида Францияда профессор Шарль Рише бошчилигида ҳавога кўтаришга эришилгани тарихий ҳақиқатдир.
Ўшанда профессор раҳбарлигида ака-ука Луи ва Жак Брегелар томонидан ясалган энг содда вертолёт намунаси ердан ярим метрча баландликка кўтарилган ва маълум муддат парвоз қила олган эди. Адолат юзасидан айтиш жоизки, ака-ука Брегеларнинг ўша вертолёти бошқарилмайдиган (яъни учувчисиз) бўлган эди. Одам бошқарувидаги биринчи вертолёт парвози эса орадан 10 кун ўтиб, 13 ноябрь санасида бажарилди. Унда ҳам атиги ярим метр тепага учган «вертолёт»ни Поль Корню исмли велосипед устаси бўлган механик томонидан бошқарилиб, 20 сония мобайнида муаллақ туришга эришилди.
Ушбу энг дастлабки ва бир қарашда жуда жўн кўринадиган илк уринишлар муҳандислар учун вертолётлар парвозининг келажагини очиб берган десак, муболаға бўлмайди. Кейинги ўн йилликда самолётларга рақобатчи ўлароқ, вертолётларни лойиҳалаш ва синаш ишлари ҳам конструкторлар томонидан кенг олиб борилди. Том маънодаги муваффақиятли вертолётлар, яъни транспорт воситаси сифатида одам ва юк таший оладиган винтли машиналар 1910–1920 йилларда пайдо бўла бошлади. Масалан, Киевда Игорь Сикорский томонидан олтита вертолёт ясалди (олим, кейинчалик, АҚШга кўчиб кетди ва машҳур Сикорский авиаконструкторлик идорасига асос солди).
1914 йилда Англияда Мумфорд исмли муҳандис ҳам инглизларнинг илк вертолётини ҳавога кўтаришга эришди. 1924 йилга келиб эса Францияда вертолётда дастлабки давомли парвоз, яъни учиш ва қўниш нуқталари аввалдан режалаштирилган манёврли парвоз амалга оширилди. Уни Эмишен исмли учувчи бажарди. 1930 йилларга келиб эса собиқ иттифоқ ҳам ўзининг илк муваффақиятли вертолётларини синаб кўрди. Дастлаб, 1930 йилда 120 от кучига эга двигателли икки винтли вертолёт Алексей Черёмухин бошчилигида ясаб, ҳавога учирилган бўлса, 1932 йилда Черёмухиннинг ўзи бошқарувда бўлган вертолёт билан ўша замон учун жаҳон рекорди ўрнатди. Ўшанда Черёмухин 605 метр баландликка кўтарилишга эришган эди.
Бироқ бу пайтга келиб, барча техника соҳаларида бўлгани каби вертолёцозликда ҳам жаҳонда етакчиликни аллақачон немислар қўлга олган эди. Хусусан, Фокке исмли конструкторнинг ФW-61 номли вертолёти кўп ўтмай Черёмухиннинг 605 метрлик рекордини «чангида қолдириб» кетди. 1937 йилда Фокке дастлаб 2,5 км юқорига кўтарилиб, тезликни 123 км/соатгача етказа олди ва у 109 км масофани учиб ўтди. Бу на СССР, на французлар ва на инглизларнинг тушига ҳам кирмаган рекорд эди. 1939 йилга келиб эса Фокке 3,5 км баландликка чиқа оладиган вертолётларни ясади. 1941 йилда эса Германияда унинг лойиҳасига кўра ясалган вертолётларнинг серияли ишлаб чиқарилиши бошлаб юборилди.
Бу пайтда океаннинг нариги тарафида аллақачон америкалик бўлиб улгурган Сикорский ҳам Америка учун вертолётлар ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш устида изланиш билан банд эди. Бошланиб қолган Иккинчи жаҳон уруши туфайли АҚШ ҳарбий ҳаво кучлари қўмондонлиги Сикорскийга парвоз давомида нишонга ўт очиш имконини берадиган ҳарбий вертолётлар буюртма қила бошлади. Сикорскийнинг ВС-316 (ҳарбий номи ХР-4) вертолёти 1942 йилда АҚШ армиясига фойдаланишга қабул қилинди. Шу тариқа, вертолётлар ҳарбий авиация соҳасига ҳам кириб келди.
У 1,5 км тепага уча оларди ва 130 км/соат тезлик билан ҳаракатланиб, ишлаб турган двигатель билан бирор жойга вақтинча қўниб, тезкор юк тушириб ёки ортиб, кейин яна қайтиб учиб кетиши мумкин эди. 1944 йилда ушбу вертолётлар тарихда илк бора Бирма чакалакзорлари бўйлаб уруш ҳаракатларида амалий қўлланди ва у ҳаракатдаги армияни ресурс билан таъминлаш ва яраланганларни тезкор ташиб кетиш учун ниҳоятда қулай транспорт воситаси сифатида ўзини тўлиқ оқлади. Шу тариқа, вертолётнинг ҳарбий санъатдаги аҳамияти барча офицерлар учун яққол очилган эди.
Вертолёт ҳозирги кунда ҳам жаҳондаги энг муҳим транспорт воситаларидан бири сифатида ўзининг жуда катта техник аҳамиятини сақлаб келмоқда. Авиасозлар вертолётнинг ягона камчилиги сифатида бошқарувнинг мураккаблигини, учувчининг жуда пухта тайёргарлик ва тажрибага эга бўлиши шартлигини қайд этади. Бошқа кўп жиҳатлари билан эса вертолёт энг афзал учиш воситасидир.
Музаффар Қосимов тайёрлади.
Изоҳ (0)