3-noyabr kuni muhandislik ilmining yuksak natijasi bo‘lmish ajoyib ixtiro – vertolyotning dastlabki muvaffaqiyatli parvozi bajarilganiga 113 yil to‘ldi. “Daryo” sana munosabati bilan vertolyotning yaratilish tarixi va bugungi kundagi muhimligi haqida ma’lumot beradi.
Qanchalik tezkor va qulay bo‘lmasin, har qanday samolyotlarning katta bir kamchiligi mavjud: samolyot har doim va muttasil ravishda faqat oldinga uchadi. Samolyot havoga ko‘tarilishi uchun uzun uchish-qo‘nish yo‘lagi kerak bo‘ladi va uning harakati muttasil gorizontal yo‘nalishda bajariladi. Shu sababli samolyotlar uchun albatta katta maydonlarni egallaydigan aerodromlar talab qilinadi.
Qisqa masofalarga uchishda va uchish davomida turli manyovrlar bajarib, vazifalarni uddalash borasida vertolyotlar samolyotdan ko‘ra afzal mashinalar sanaladi. Ayniqsa, vertolyot – havoda muallaq tura olishi, tekis yuzaga ega kichikroq maydondan (masalan, maktab stadioni yoki binolarning tomidan) ham bemalol uchib-qo‘na olishi va eng asosiysi, istalgan yo‘nalishda: xoh oldinga, xoh orqaga, o‘nga-chapga va pastga va tepaga ham birdek harakatlanishi tufayli juda ko‘p sohalarda benazir havo transporti sanaladi. Masalan, qidiruv-qutqaruv ishlarida, tog‘li hududlarda yo‘lovchi tashishda, harbiy harakatlarda va boshqalarda vertolyot eng muhim uchish vositasi bo‘ladi.
Vertolyotga o‘xshash uchish apparatining chizmalari Leonardo da Vinchi qo‘lyozmalarida uchrasa ham, vertolyotning haqiqiy ma’nodagi ilk muvaffaqiyatli konstruksiyasini 1907-yilning xuddi shu sanasida Fransiyada professor Sharl Rishye boshchiligida havoga ko‘tarishga erishilgani tarixiy haqiqatdir.
O‘shanda professor rahbarligida aka-uka Lui va Jak Bregelar tomonidan yasalgan eng sodda vertolyot namunasi yerdan yarim metrcha balandlikka ko‘tarilgan va ma’lum muddat parvoz qila olgan edi. Adolat yuzasidan aytish joizki, aka-uka Bregelarning o‘sha vertolyoti boshqarilmaydigan (ya’ni uchuvchisiz) bo‘lgan edi. Odam boshqaruvidagi birinchi vertolyot parvozi esa oradan 10 kun o‘tib, 13-noyabr sanasida bajarildi. Unda ham atigi yarim metr tepaga uchgan “vertolyotni” Pol Kornyu ismli velosiped ustasi bo‘lgan mexanik tomonidan boshqarilib, 20 soniya mobaynida muallaq turishga erishildi.
Ushbu eng dastlabki va bir qarashda juda jo‘n ko‘rinadigan ilk urinishlar muhandislar uchun vertolyotlar parvozining kelajagini ochib bergan desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Keyingi o‘n yillikda samolyotlarga raqobatchi o‘laroq, vertolyotlarni loyihalash va sinash ishlari ham konstruktorlar tomonidan keng olib borildi. Tom ma’nodagi muvaffaqiyatli vertolyotlar, ya’ni transport vositasi sifatida odam va yuk tashiy oladigan vintli mashinalar 1910–1920-yillarda paydo bo‘la boshladi. Masalan, Kiyevda Igor Sikorskiy tomonidan oltita vertolyot yasaldi (olim, keyinchalik, AQShga ko‘chib ketdi va mashhur Sikorskiy aviakonstruktorlik idorasiga asos soldi).
1914-yilda Angliyada Mumford ismli muhandis ham inglizlarning ilk vertolyotini havoga ko‘tarishga erishdi. 1924-yilga kelib esa Fransiyada vertolyotda dastlabki davomli parvoz, ya’ni uchish va qo‘nish nuqtalari avvaldan rejalashtirilgan manyovrli parvoz amalga oshirildi. Uni Emishyen ismli uchuvchi bajardi. 1930-yillarga kelib esa sobiq ittifoq ham o‘zining ilk muvaffaqiyatli vertolyotlarini sinab ko‘rdi. Dastlab, 1930-yilda 120 ot kuchiga ega dvigatelli ikki vintli vertolyot Aleksey Cheryomuxin boshchiligida yasab, havoga uchirilgan bo‘lsa, 1932-yilda Cheryomuxinning o‘zi boshqaruvda bo‘lgan vertolyot bilan o‘sha zamon uchun jahon rekordi o‘rnatdi. O‘shanda Cheryomuxin 605 metr balandlikka ko‘tarilishga erishgan edi.
Biroq bu paytga kelib, barcha texnika sohalarida bo‘lgani kabi vertolyotsozlikda ham jahonda yetakchilikni allaqachon nemislar qo‘lga olgan edi. Xususan, Fokke ismli konstruktorning FW-61 nomli vertolyoti ko‘p o‘tmay Cheryomuxinning 605 metrlik rekordini “changida qoldirib” ketdi. 1937-yilda Fokke dastlab 2,5 km yuqoriga ko‘tarilib, tezlikni 123 km/soatgacha yetkaza oldi va u 109 km masofani uchib o‘tdi. Bu na SSSR, na fransuzlar va na inglizlarning tushiga ham kirmagan rekord edi. 1939-yilga kelib esa Fokke 3,5 km balandlikka chiqa oladigan vertolyotlarni yasadi. 1941-yilda esa Germaniyada uning loyihasiga ko‘ra yasalgan vertolyotlarning seriyali ishlab chiqarilishi boshlab yuborildi.
Bu paytda okeanning narigi tarafida allaqachon amerikalik bo‘lib ulgurgan Sikorskiy ham Amerika uchun vertolyotlar ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish ustida izlanish bilan band edi. Boshlanib qolgan Ikkinchi jahon urushi tufayli AQSh harbiy havo kuchlari qo‘mondonligi Sikorskiyga parvoz davomida nishonga o‘t ochish imkonini beradigan harbiy vertolyotlar buyurtma qila boshladi. Sikorskiyning VS-316 (harbiy nomi XR-4) vertolyoti 1942-yilda AQSh armiyasiga foydalanishga qabul qilindi. Shu tariqa, vertolyotlar harbiy aviatsiya sohasiga ham kirib keldi.
U 1,5 km tepaga ucha olardi va 130 km/soat tezlik bilan harakatlanib, ishlab turgan dvigatel bilan biror joyga vaqtincha qo‘nib, tezkor yuk tushirib yoki ortib, keyin yana qaytib uchib ketishi mumkin edi. 1944-yilda ushbu vertolyotlar tarixda ilk bora Birma chakalakzorlari bo‘ylab urush harakatlarida amaliy qo‘llandi va u harakatdagi armiyani resurs bilan ta’minlash va yaralanganlarni tezkor tashib ketish uchun nihoyatda qulay transport vositasi sifatida o‘zini to‘liq oqladi. Shu tariqa, vertolyotning harbiy san’atdagi ahamiyati barcha ofitserlar uchun yaqqol ochilgan edi.
Vertolyot hozirgi kunda ham jahondagi eng muhim transport vositalaridan biri sifatida o‘zining juda katta texnik ahamiyatini saqlab kelmoqda. Aviasozlar vertolyotning yagona kamchiligi sifatida boshqaruvning murakkabligini, uchuvchining juda puxta tayyorgarlik va tajribaga ega bo‘lishi shartligini qayd etadi. Boshqa ko‘p jihatlari bilan esa vertolyot eng afzal uchish vositasidir.
Muzaffar Qosimov tayyorladi.
Izoh (0)