«Ўзметкомбинат»: Монополияга қарши қўмитанинг ташаббуси қора ва рангли металлургиянинг ички секторини йўқ қилишга олиб келади

Жорий йилнинг 2 июлида Монополияга қарши қўмита Президент қарори лойиҳасини эълон қилди, унда «Ўзметкомбинат» АЖ ва «Ўзиккиламчиранглиметалл» АЖ қора ва рангли металл парчалари ва чиқиндиларини тайёрлаш бўйича монополиясини бекор қилишни режалаштирилган.

Шуни таъкидлаш керакки, рақобатни ривожлантириш ва кичик металлургияни ривожлантириш учун шарт-шароитлар яратиш шиори остида илгари сурилган ташаббус, қора ва рангли металлургиянинг ички секторини йўқ қилишга олиб келади.

I. Шундай қилиб, Ўзбекистон Республикаси металлургия салоҳиятининг ўтказилган таҳлили мамлакат саноатининг ушбу сектори заифлиги ва сезгирлигини кўрсатади.

Республика оғир саноат соҳаси (металлургия) МДҲда этакчи мамлакатлар бўлган Россия Федерацияси (РФ) ва Қозоғистон Республикаси (ҚР) билан таққослаганда, тенг рақобат шароитида эмас.

Хусусан, Россия Федерациясида 110,3 миллиард тонна ҳажмда темир рудасининг йирик конлари мавжуд ва йилига 100 миллион тонна қайта ишланади, бу ҳозирги суръатда қарийб 1103 йилга етади, Қозоғистон Республикаси эса 18,6 млрд тн миқдорида темир рудаси захирасига эга ва йиллик қайта ишлаш 22 миллион тоннани ташкил этади, бу саноатни 845 йил давомида хом ашё билан таъминлашга қодир. Темир темир рудаларининг улкан захираси мавжудлиги сабабли Россия ва Қозоғистон темир парчаларини сотиб олиш бўйича давлат монополиясини бекор қилди.

Шу билан бирга, Ўзбекистон ҳудудида «Тебинбулоқ» (Қорақалпоғистон) темир рудаларининг ўрганилган ягона кони мавжуд, унинг ҳажми 0,996 миллиард тоннани ташкил этади, бу Россия захираларининг атиги 0,9 фоизини ва Қозоғистон захирасининг 5,3 фоизини ташкил этади. Шу билан бирга, темир ишлаб чиқариш 66,4 миллион тоннани ташкил этади, бу республика саноатининг ҳозирги эҳтиёжлари билан атиги 30 йилга етади (таққослаш учун: Россия Федерацияси захиралари 1103 йил, Қозоғистон Республикаси эса 845 йилгаа етади). Бундан ташқари, ушбу босқичда Тебинбулоқ конларини ўзлаштириш катта сармояларни талаб қилади, айни пайтда ушбу лойиҳа устида иш олиб борилмоқда.

Шунга асосланиб, Ўзбекистонда металлургия хом ашёси, Россия ва Қозоғистондан фарқли ўлароқ, танқидий аҳволда, чунки ягона манба бу қора ва рангли металл парчаларини йиғишдир. Мутахассисларнинг фикрига кўра, республикада қора металл парчалари йиллик ҳажми атиги 800 минг тоннани ташкил этади, уларнинг асосий истеъмолчилари «Ўзметкомбинат» АЖ, «Ўзбекистон темир йўллари» АЖ, «ОКМК» АЖ, «НКМК» ДК ва бошқалар.

Ҳозирги вақтда мамлакатда 1,2 миллион тонна суюқ металл ишлаб чиқарилмоқда, унинг 80 фоизи «Ўзметкомбинат» ОА ҳиссасига тўғри келади ва бу ўз навбатида комбинат мамлакатнинг стратегик корхоналаридан бири эканлигини исботлайди. Бинобарин, давлат металлургия саноатини ислоҳ қилиш тўғрисида қарор қабул қилишда, авваламбор, маҳаллий қора металлургиянинг этакчиси бўлган «Ўзметкомбинат» АЖ учун манфаатлар ва юзага келиши мумкин бўлган оқибатларни ҳисобга олиши керак.

Таъкидлаш жоизки, республикада стратегик аҳамиятга эга бўлган «Ўзметкомбинат» АЖ, шунингдек, бошқа мамлакатлардаги шунга ўхшаш корхоналар учун металлургия хом ашёсини узлуксиз етказиб бериш масаласи барқарорлик ва кейинги ривожланишнинг муҳим қисмидир.Бу масала, айниқса Ўзбекистон шароитида жуда муҳимдир, сабаби мамлакатда темир маъдан конларининг мавжуд эмаслиги, металлургия ишлаб чиқаришнинг ягона манбаи темир-терсак ва қора металл парчалари бўлиб «Ўзметкомбинат» АЖ металлургия ишлаб чиқариш технологик жараёни ҳам дастлаб шу хом ашёга мослаштирилган.

Шу асосда, комбинатнинг метал соҳасидаги асосий ўрни ва муҳим ролини ҳисобга олиб, ягона тўғри ва зарур қарор «Ўзметкомбинат» АЖ нинг узлуксиз ишлашини таъминлаш мақсадида мавжуд металлолом заҳирасини марказлаштирган йўналтириш ҳисобланади. Шундан келиб чиқиб, Ўзбекистонда металлолом иккиламчи ишлаб чиқариши учун доимо монополия амал қилган. (ўхшаш ҳолат Белорусда ҳам кузатилади: бу мамлакат ҳам маъдан конларига эга эмаслиги важидан металолом ишлаб чиқаришни давлат бошқарувини қўллаб-қувватлайди).

Таъкидлаш жоизки, «Ўзметкомбинат» АЖ лом тайёрлашдаги монопол ҳуқуқи доирасида ҳам йиллик лом тайёрлаш ҳажми (800 минг тонна)дан йилига максимум 600-700 минг тонна яъни ўзички эҳтиёжларини 55-60 % қондириш даражасида ишлайди.

Шу мақсадда, Ҳукумат томонидан қўйилган ижтимоий-иқтисодий вазифаларни самарали таъминлаш мақсадида етишмаган зарур хом-ашёни чет элдан импорт қилади: иссиқ брикет темир ҳолатидаги бирламчи рудадан олинган хом-ашё тайёр маҳсулот сифатини ҳам оширади.

Бундан ташқари, «Ўзметкомбинат» АЖ давлатнинг қора метал парчаларини сотиб олишга монопол ҳуқуқи бўйича давлат кўмагига таянган ҳолда, яна бир кўламли лойиҳа - «Тошкент маталлургия заводи» учун хом ашё таъминотчиси бўлиши кўзда тутилаётган «Қуйма ва прокат цехи қурилиши» йирик лойиҳасини амалга ошириш ташаббуси билан чиқди. Унинг маҳсулотлари нафақат мамлакат ички талабини қоплайди, балки мамлакатнинг экспорт салоҳиятини ҳам кучайтиради.

Бироқ яқинда баъзи вазирликлар ва идоралар бозор муносабатларига босқичма-босқич ўтиш шиори ортига яширинган ҳолда, гўёки, Россия ва Қозоғистон тажрибасига асосланиб, қора ва рангли металларни сотиб олиш бўйича монополияни бутунлай бекор қилиш бўйича масалани қўллаб қувватлай бошлади. Аммо юқорида кўрсатилган давлатлар ҳукуматлари томонидан бундай қарорни қабул қилинишида ҳал қилувчи омил бу давлатларда темир рудаларининг катта заҳираси мавжудлиги ва таассуфки, бизнинг баъзи вазирлик ва идоралар бу фактни ҳисобга олмаяптилар.

Ўзбекистонда лом тайёрлашдаги монополия ҳуқуқини бекор қилиш тўғрисидаги қарор маҳаллий металлургия саноати учун ҳалокатли ва уни йўқ қилишга қаратилган. Ушбу ташаббуснинг асл мақсади ноаниқ бўлиб қолмоқда, сабаби ушбу ташаббус ортидан мамлакатимизнинг металлургия саноати учун салбий оқибатлар кутилмоқда. Монополияни бекор қилиниши саноатнинг жорий ривожланиш суръати учун етишмаётган металлургия хом ашёси ва металл буюмлар импортини қисқартириш масаласини ҳал қилмайди.

Рақобат муҳити хом ашё етишмаслиги ва импортнинг кўпайиши туфайли нархларнинг пасайишига олиб келмайди, аксинча, метал парчалари (металлолом) нархининг камида икки баравар ошишига олиб келади. Натижада тайёр маҳсулот таннархининг ўсишига, валютанинг четга чиқиб кетишига ва маҳаллий маҳсулотларнинг рақобатбардошлигининг пасайишига олиб келади. Бу республика металл маҳсулотлари экспортини йўқотади ва юқори сифатли метал прокатлар импортини кўпайтиради.

Агар мақсад кичик металлургияни ривожлантириш бўлса, у ҳолда хом-ашё етишмаслиги «Ўзметкомбинат» АЖнинг банкрот бўлишига олиб келади. Хусусий корхоналар, биринчи навбатда, завод томонидан ишлаб чиқарилаётган маҳсулот ҳажмини қопламайди; иккинчидан, улар технологик жараёнларнинг меҳнат ва капитал сиғими ҳамда миллий ва халқаро стандартларнинг юқори талабларига мослаша олмайди ва бозорни сифатли маҳсулотлар билан таъминлай олмайди. Натижада, ишлаб чиқариладиган сифатсиз маҳсулотлар туфайли бинолар ва иншоотларнинг қулаши хавфи ошади.

Ҳозирги кунда Ўзбекистонда қора ва рангли металларни сотиб олишга монополиянинг бекор қилиниши хом ашё билан боғлиқ аллақачон оғир ва кескин вазиятни яна-да оғирлаштиради. Бу эса бутун металлургия саноатини издан чиқаради ва унинг ривожланишига жиддий таъсир қилади, стратегик аҳамиятга эга йирик лойиҳаларни амалга оширилишига тўсқинлик қилади. Ушбу қарорнинг салбий оқибатлари асосий импорт қилувчи мамлакатлар (Россия, Қозоғистон ва Қирғизистон) томонидан маҳаллий ишлаб чиқарувчиларни ҳимоя қилиш мақсадида металлолом экспортини рўй бериши мумкин бўлган тақиқи фонида кучаяди. Охир оқибат, республика иқтисодиётининг устунларидан бири бўлган металлургия саноатининг келажакдаги мавжудлиги шубҳа остида қолади.

II. Юқоридаги ташаббуснинг мамлакатимизда ижтимоий-иқтисодий оқибатлари қуйидагича:

1. Ҳозирги вақтда «Ўзметкомбинат» ОАЖнинг 1 тонна метал прокати Россия ва Қозоғистондан келган ўхшаш маҳсулотга нисбатан рақобатбардош нарх устунлигига эга, аммо агар металлолом монополияси бекор қилинса, Бекобод прокати нархи жорий таннархидан 21% га ошади, бу эса маҳаллий маҳсулотларни бозорда рақобатдошлигини ўлдиради.

2. «Ўзметкомбинат» АЖда 12 мингга яқин ишчи ва мутахассислар ишлайди. Мутахассисларнинг фикрига кўра, бу ҳолат маълум миқдордаги метал ишлаб чиқариш учун ҳаддан ташқари кўп ходимлар деганидир. Ҳисоб-китоблар (шу жумладан, Россия ва Қозоғистоннинг йирик Новолипейский металлургия заводи, Магнитогорск металлургия заводи ва Қарағанда металлургия заводи мисолида ўтказилган қиёсий таҳлил натижаларига кўра) 1 миллион тонна металл буюмлар ишлаб чиқариш учун 3 минг ишчи кучи зарур бўлишини кўрсатмоқда. Демак, бу «Ўзметкомбинат» АЖ кўрсаткичидан 4 баравар кам.

Корхона номи	Ишчилар сони (минг)	Йиллик метал ҳажми (млн тонна)	Ишчилар сонининг Ишлаб чиқариш ҳажмига нисбати Кўрсатгичнинг юқори бўлиши, ишлаб чиқаришнинг шунча ёмонлигини кўрсатади
Новолипейский металлургия заводи,	30	12	2.5
Магнитогорск металлургия заводи ва	18.6	12.2	1.5
Қарағанда металлургия заводи мисолида	17.3	6	2.8
«Ўзметкомбинат» АЖ	12	1.06	11.3

Монополия бекор қилинган тақдирда, таннархни оптималлаштириш учун завод бозорда омон қолиш мақсадида ишчи кучини 9 минг кишига қисқартиришга мажбур бўлади. Бу эса Бекобод аҳолиси норозилик кайфиятининг кескин кўтарилишига олиб келади.

3. Импорт ўрнини босишга йўналтирилган инвестиция лойиҳалари доирасида «Ўзметкомбинат» АЖ қиймати 613 миллион долларга тенг бўлган янги қуйма-прокат комплекси қурмоқда. Лойиҳа 2025 йилга келиб, 16 488 миллиард сўм миқдорида даромад келтиради.

Ушбу объэкт билан биргаликда Тошкентда 300 миллион евродан ортиқ совуқ прокат ишлаб чиқарадиган Тошкент металлургия заводини (ТМЗ) қуриш бўйича яна бир йирик лойиҳа амалга оширилмоқда. Ушбу иккала лойиҳа металлургия кластерини яратади ва республикада пайвандланган қувурлар, ясси прокатлар, шприцлар, қопланган прокатлар, турли хил металл конструкциялар, листлар ишлаб чиқариш бўйича кўплаб лойиҳаларни амалга оширилишини рағбатлантиради.

Шу муносабат билан, руда хариди бўйича монополиядан чиқариш ташаббуси ушбу лойиҳаларни амалга оширишга реал таҳдид солади. Энг мақбул сценарийда ЛПК (Прокат қуйиш комплекси) ва ТМЗ (Тошкент металлургия заводи) лойиҳаларини амалга оширишдан кейин бюджетга йиллик 152 миллион доллар ажратмалар ва 329 миллион долларлик экспорт тушумини йўқолишига олиб келади.

4. Қора метал парчалар хариди бўйича монополиянинг бекор қилиниши комбинат:

• Импортининг йилига 186% га ортишига;
• Харажатларнинг 197 миллиондан 367 миллион долларгача ортишига;
• Бюджетга ажратмалар амалдаги 77,991 млр сўм яъни 100 фоизга камайишига;
• Жорий 189,944 млрд сўм миқдоридаги соф фойданинг 566,003 млрд сўм миқдорида зарарга ўтишига;
• Комбинат рентабеллиги 5,1% дан -12,0% гача тушишига олиб келади.

Шундай қилиб, монополияни бекор қилиш ташаббуси заводнинг банкрот бўлишига олиб келади, бу эса 120 мингдан ортиқ аҳоли истиқомат қиладиган Бекобод шаҳри учун ўта хатарли ҳолатдир.

III. Салбий оқибатлар «Ўзавторсветмет» АЖ фаолиятида ҳам аск этади. Ушбу муассаса ишлаб чиқариши 75 фоизга пасайиши, экспортининг ўртача 26 миллион долларгача йўқотилиши, ишлаб чиқариш таннархининг 12 фоизга ўсиши, иш ўринларининг 3 бараварга қисқариши (700 дан 200 кишигача) кузатилади. Бундан ташқари, Марказий Осиёда ягона «Гель батареялари ишлаб чиқаришни ташкил этиш» инвестиция лойиҳасини амалга оширилиши ҳам тўхтайди. Бу 100 дан ортиқ янги иш ўринларининг йўқолишига, йиллик валюта тушумининг камида 3 миллион долларга камайишига, гел батареялари импортининг 10 миллион долларга ошишига олиб келади.

IV. Бундан ташқари, руда сотиб олиш бўйича монополияни бекор қилиш ташаббуси республика миқёсида қуйидаги муаммоларга олиб келади:

а) йилига давлат ташкилотлари томонидан қора метал парчалари (тахминан 500 минг тонна) ва рангли металларни (тахминан 5 минг тонна) етказиб бериш уларни ўз эҳтиёжлари учун ишлатиш баҳонасида тўхтайди. Белгиланган ҳажм катта эҳтимолликда 1) чет элга контрабанда йўли билан чиқиб кетиши; 2) яширин иқтисодиёт секторини кучайтирадиган «қора бозор»га ўтиб кетиши; 3) бинолар ва иншоотлар қулаш хавфини оширувчи паст сифатли қурилиш металл буюмларини ишлаб чиқариш учун махсус индуксиён печлар фойдаланишига ўтиб кетади.

б) автомобилсозлик эҳтиёжлари учун алюминий ва қўрғошин қотишмалари импорти ҳажмининг ўртача 10 миллион доллардан ошиши маҳаллий автомобиллар нархининг ошишига олиб келади;

в) радиоактивликни аниқлайдиган радио-таҳлил ускуналар нархининг юқорилиги тайёр маҳсулот ишлаб чиқаришда радиоактив парчаларни ишлатиш тенденциясининг ўсишига (қора металдан арматура, уголник, швеллер, квадрат ва рангли металдан деразалар, профиллар, эшиклар, фитинглар, батареялар ва бошқалар) шунингдек, кичик ва хусусий корхоналарда ишчиларнинг малакасининг пасайишига олиб келади;

д) хусусий қуйиш корхоналари 1 миллион доллар қийматга эга лаборатория жиҳозларини сотиб олишга қодир эмаслиги сабабидан металлоломдан паст сифатли маҳсулотлар ишлаб чиқариш ҳажми кўпаяди;

э) хусусий секторда филтрация ва газ тозалаш тизимлари ҳаражатлари тежалиши зарарли моддаларнинг атмосферага чиқарилиши кўпайтиради ва республикада экологик вазиятнинг ёмонлашишини келтириб чиқаради.

Хулоса ўрнида, Монополияга қарши қўмитанинг пухта ўйланмаган ва шошилинч ташаббуси ички металлургияни саноатини йўқ қилади, республикага бир неча миллиард доллар миқдорида зарар этказади. Жумладан, ушбу қарор ЛПК ва ТМЗ қурилишига сарфланган маблағларни ҳавога учишига, 8-12 минг ишчини ишдан маҳрум бўлишига ва металл буюмлар импортини камида икки бараварга ошишига сабаб бўлади. Ўзбекистон Республикасининг ижтимоий-иқтисодий соҳасида катта йўқотишларни келтириб чиқаради.

«Ўзметкомбинат» АЖ матбуот хизмати

Реклама ҳуқуқи асосида.