«Юлдуз»га айланган музейлар. Жаҳоннинг энг машҳур музейлари ҳақида

18 май бутун дунёда Халқаро музейлар куни сифатида нишонланади. Сана муносабати билан «Дарё» Франциянинг LesEchos нашрида эълон қилинган музейлар ҳақидаги таҳлилий мақолани таржима тариқасида айрим ўзгаришлар билан тақдим этади.

Одатда, жуда машҳурликка эришган санъаткорлар, спорт юлдузлари томошабин ва маблағ йиғишда доим етакчилик қилиб келади. Худди шундай музейларнинг орасида ҳам «юлдузлар» мавжуд. Бу миллионер муассасалар ўзларининг муваффақиятларига ҳақиқий оммавий саноат мантиғига киришгани учун эришган.

2018 йилда Парижда жойлашган Лувр музейи ўз тарихида илк бор 10,2 миллион ташриф буюрувчиларни қабул қилиб, рекорд ўрнатди. 2017 йилда бу кўрсатгич 25 фоизга камроқ бўлди. 2019 йилга келиб эса кўрсатгич 9,6 миллионни ташкил қилди. The Art Newspaper нашри ҳар йили дунёда энг кўп ташриф буюрилган музейлар рўйхатини эълон қилиб боради. Ушбу рўйхатда Лувр музейи бир неча йилдан буён етакчиликни қўлдан бермаяпти.

Нью-Йоркдаги Метрополитен музейи ҳам шу йили рекорд натижага эришди. 2018 йилда музейга 7,36 миллион киши ташриф буюрган ва бу олдинги йилгига нисбатан 5 фоизга кўп дегани. 2019 йилда эса музей ташриф буюрувчилари сони  бироз пасайган ва 6,5 миллионга яқинни ташкил қилган. Хўш, бу жамоатчиликнинг, асосан, катта обрўга эга муассасаларга диққатини қараётганини англатадими? Бунинг унча таниш бўлмаган ёки кичик музейлар фаолиятига қандай таъсири бор?

Шубҳасиз, халқаро туризмнинг ривожланиши мамлакатга жуда катта фойда келтиради. Бу борада ўзида бир қанча афзалликларни бирлаштирган Лувр учун бонус ҳам бор: унинг коллекциялари улуғвор тарихий ёдгорлик ичида бир неча асрлик тарихни қамраб олган, шедеврлар ичра шедевр бўлмиш «Мона Лиза» Луврда сақланади, у дунёнинг биринчи рақамли туристик йўналиши бўлмиш Парижда жойлашган. Бундан ташқари, ташриф буюрувчиларнинг тўртдан уч қисми чет элликлардир: Луврга бориш — бу Монтмартр ёки Елисей майдони каби жойлар қаторида Франция пойтахтини кашф қилганингизни тасдиқлаш катакчаларидан биридир.

Лекин Лувр туристик гигантларнинг ягонаси эмас. Сорбонна Нувель университети профессори Франсуа Мереснинг айтишича, «дунёда 60-80 тача ана шундай миллионер музейлар бор». The Art Newspaper журнали рўйхатининг юқори нуқталаридан жой олган Хитой Миллий музейи (7,4 миллион), Ватикан музейи (6,9 миллион), Брияния музейи (6,2 миллион), Tate Modern (6 миллион), National Gallery of London (6 миллион), Эрмитаж (4,6 миллион) каби музейлар ҳам бу борада Луврга рақобатчи бўла олади.

«Бир саноат ва оммавий мантиқ мавжуд: давлат ва хусусий молиявий оқимлар, асосан, энг бой ва кўзга кўринган томонга қараб йўналтирилади», — дея кузатувларини маълум қилади Франсуа Мерес. Ушбу механизм орқали кўпроқ афзалликларга эга бўлганлар бошқаларга нисбатан устунлигини оширмоқда. Бу Матфей эффекти дейилади. Бу назария 1998 йилда социолог Роберт Кинг Мертон томонидан ишлаб чиқилган бўлиб, у Матфей Инжилидаги қуйидаги гапга асосланган: «Кимда бор бўлса, унга берамиз ва у мўл-кўл бўлади, аммо кимда йўқ бўлса, бор нарсасини ҳам тортиб оламиз».

Музейларга алоқадор бўлмаган яна бир феномен: Париж операси давлатдан 98 миллион евро миқдорида субвенция олади. Бунга 18 миллион евро хусусий компаниялар ажратган суммани ҳам қўшиш керак. Шу вақтда бутун региондаги 20 га яқин опера учун 28,5 миллион евро субвенция ажратилади.

2018 йилда Лувр икки муҳим лойиҳадан ҳам халқаро миқёсда ўз нуфузини кўтаришда яхшигина фойда олди. Бир тарафдан Бейонсе ва Jay-Z’лар ўзларининг клипларини айнан Луврда суратга туширди. Клип интернет тармоғида 150 миллион томошабинни йиғди ва уларнинг аксарияти ёшлар эди. Guardian нашри Луврнинг бир кечада «ажойиб марка»га айланганини ёзган эди. Музей дўконида ўз номи туширилган 1600 турдаги нарсалар мажуд.

Иккинчи томондан, Форс кўрфазида ўз номининг пайдо бўлиши унга яхшигина фойда берди: Абу-Дабида  Жан Нувель томонидан қурилган Абу-Даби Лувр музейи 2017 йилда очилди ва очилганидан буён бир миллиондан ортиқ туристни қабул қилди. Шундай қилиб Луврнинг Яқин Шарқ, Африка ва Осиё халқлари олдида шуҳрати янада оширилди. Лувр музейи бугунги кунда 70 дан ортиқ ҳамкорлик лойиҳаларида қатнашмоқда.

Брендни тарғиб қилиш — энг яхши усул

Бошқа музейлар ўз брендини тарғиб қилиш қанчалик муҳимлигини аллақачон тушуниб етди. Иқтисодчи Бруно Фрей бу ҳақда 1998 йилда Нью-Йоркдаги Гуггенҳайм музейининг Бильбаода ўз фаолиятини бошлаганидан бир йил кейин ўзининг «Superstar Museum» асарида айтиб ўтган эди. Ўшандан буён Лондондаги Виктория ва Альберт музейи Шотландиянинг Данди шаҳрида филиал очди ва Хитойнинг Шэньчжэнь шаҳрида филиал ташкил этиш бўйича музокаралар олиб борди, Помпиду маркази Малага, Брюсселда ва Шанхайда ўз филиалларини очишга муваффақ бўлди.

«Фойда олиш учун глобаллашувдан фойдаланаётган ана шундай чекланган юлдуз музейлар гуруҳи қаршисида бошқа муассасалар яшаб қолишга ҳаракат қилмоқда. Улар кўпинча субвенциялар ва кўнгиллилар ёрдамига таяниб қолган. Францияда 1200 та музей бўлса, уларга ташриф буюрувчиларнинг ярми 10 та музей ҳиссасига тўғри келмоқда», — дея қўшимча қилади Франсуа Мерес.

Баъзи элементлар камтарона қайта мувозанатни бошлаб бериши мумкин. Масалан, Лувр музейи директор-президенти қабул ҳажмини ошириш мақсадида 60 миллион евролик ҳажмдаги ишларни амалга оширди ва тирбандликнинг олдини олишни кафолатлаган 30 дақиқадан кам ватқда киришга имкон берувчи вақт белгиланган кириш чипталарини жорий қилди.

Музей ашёлари кўргазмасини ташкиллаштирувчи Жан Франсуа Грюнфельд Лувр ҳақида кинояли оҳангда шундай деган: «Луврда экспонатлардан кўра кўпроқ каллаларни кўрасиз. Асарлардан завқ олишни истасангиз, Шаторуга боринг!». Бундан ташқари, йирик муассасалар сингари «қолганлар ҳам, ҳажмидан қатъи назар, ўз ташриф буюрувчиларига энди қандай мурожаат қилишни яхшироқ билади, улар ўзларини маркетинг воситалари ва бунинг учун керакли билим-кўникма билан таъминлади».

Жозибали музейлар қуриш учун кўп маблағ сарфлаган Франция минтақавий метрополиялари йилига бир неча юз минг меҳмонларни ҳам жалб қила олади. Шундай қилиб, катта музейларнинг муваффақиятлари кичик музейларнинг залларини бўшатиб қўймайди.