Бугун бутун дунёни коронавирус пандемияси қамраб олган бир пайтда қатор олимлар унинг келиб чиқиш сабабларини ўрганишда давом этмоқда. Айниқса, Нобель мукофоти лауреати Люк Монтаньенинг коронавирус Ухань лабораториясида яратилган дейиши кескин баҳсларни келтириб чиқарди. Нобель эгасига бу масалада қай даражада ишониш мумкин? Бу саволга Хитойнинг Жануби-ғарбий университети докторанти, ўзбекистонлик ёш биолог Бахтиёр Шералиев жавоб беради.
Нобель мукофоти совриндори, француз вирусолог олими Люк Монтанье 16 апрель куни Pourquoi Docteur сайтига берган интервьюсида SARS-CoV-2 вирусининг Ухандаги ёввойи ҳайвонлар бозоридан келиб чиққанига ишонмаслигини билдирди. У бу ҳақида «Ҳаммаси ажойиб чўпчак, бундай бўлиши мумкин эмас. Бу вирус Ухандаги лабораториядан чиққан», дейди.
Шу билан бирга олим коронавирус геномига ОИTС касаллигини келтириб чиқарувчи ОИВ вируси геноми киритилганини айтар экан, балки у ерда мутахассислар коронавирус геноми ва ОИВ геномидан фойдаланган ҳолда ОИTС га қарши вакцина яратишаётган бўлиши мумкин, деб айтди. Бу ҳақида интервьюнинг эртасига Франциянинг машҳур CNews нашри хабар тарқатди.
Люк Монтанье ўзи ким?
Келинг, юқоридаги олимнинг кимлигига бироз назар ташласак, ана ундан кейин айни мавзуни муҳокама қиламиз. Люк Монтанье 1983 йилда ҳамюрти Франсуаза Барре-Синусси билан биргаликда ОИTС касаллигининг қўзғатувчиси бўлган ОИВ вирусини кашф қилди. Кашфиёт учун иккала олим 2008 йилда физиология ёки тиббиёт йўналишида Нобель мукофотини қўлга киритди. Шундан сўнг Люк Монтаньенинг илмий карьерасида қулаш бошланади.
Олим 2009 йилда ўзи бош муҳаррир бўлган журналда «Бактерия ДНК кетма-кетлиги асосида сув нанотузилмалари электромагнит сигналлар ишлаб чиқаради» деган зиддиятли мақоласини чоп этди. Мақолада хулоса қилинишича, патоген бактерия ва вирусларнинг ДНКси суюқлик (сув)да ўзидан ишлаб чиқарган маълум радиотўлқинларни қолдиради. Кейинчалик сув унда патоген бактерия ва вирус ДНК бўлмаса ҳам янги вирус ёки бактерияни ҳосил қилиши мумкин.
Люк Монтанье бу ҳодисани «ДНК телепортацияси» деб номлади. Шундан сўнг олим илмий жамоатчилик томонидан жуда ҳам кескин танқид остига олинди. У сохта фан (pseudoscience) билан шуғулланаётганликда ва бундан ташқари халқаро илмий жамоатчилик томонидан сохта фан деб эътироф этилган ҳомеопатияни (ҳомеопатия – табибликнинг бир йўналиши) қўллаб-қувватлашда айбланди.
Бундан ташқари, олим 2009 йилда ОИВнинг келиб чиқиши ва унинг юқиши ҳақида мунозарали назарияларни илгари сурди. 2017 йилда 100 нафар академик унинг эмлашга қарши позициясини танқид қилди ва шифокорлар коллежидан унга нисбатан санкцияни киритишни талаб қилди. Ҳамкасби Франсуаза Барре-Синусси Люк Монтаньенинг ҳаракатлари ҳақида ўз фикрини билдирар экан, «унинг мияси суюлиб қолган», деб айтди.
Чиндан ҳам коронавирус лабораторияда ишлаб чиқарилганми?
Коронавирус пандемияси бошланганидан бери вируснинг келиб чиқиши борасида жуда кўплаб олимлар томонидан фикрлар билдириб келинмоқда. Коронавирус геноми таҳлили январь ойидаёқ бутун жамоатчиликка эълон қилинди. Дунё бўйича вируснинг одам томонидан яратилган бўлиши мумкинлиги ҳақидаги миш-мишлар авж олишига қарамасдан ушбу тахминни соҳа мутахассислари бир овоздан рад этди. Жумладан, Nature Medicine илмий журналида 17 март куни SARS-CoV-2 нинг келиб чиқиши ҳақида илмий мақола чоп этилди.
Унда айтилишича, коронавируслар оиласининг бета коронавируслар гуруҳига мансуб вируснинг геном тузилиши бундан аввалги маълум бўлган бирорта вирус намунасига мос келмайди, бу уни лабораторияда яратилмаган деб хулоса қилиш имконини беради. Бундан ташқари, SARS-CoV-2’нинг геноми бошқа барча коронавируслар геноми билан солиштириб кўрилганда улардан ўзига хослиги билан фарқ қилаётгани ва аввал кам ўрганилган, одам учун хавфи борлиги маълум бўлмаган панголинларда учрайдиган коронавирус геномига жуда ўхшаш экани маълум бўлади.
Февраль ойида Financial Times нашри бутун дунёда коронавирусларни ўрганиши билан маълум бўлган машҳур олим Тревор Бедфорднинг сўзларини келтирди, унда олим коронавируснинг келиб чиқиши ҳақида қуйидагича фикр билдирди: «Ушбу вируснинг ген муҳандислиги йўли билан яратилгани тўғрисида ҳеч қандай далил мавжуд эмас. Бизнинг қўлимиздаги мавжуд барча далиллар вируснинг табиий танланиш натижасида ҳосил бўлганини кўрсатмоқда. Энг ишончли сценарийга кўра, коронавирус 20–70 йил аввал кўршапалакдан бошқа бир сутэмизувчига ўтган. Ана ўша кимлиги тўлиқ аниқланмаган оралиқ хўжайин ҳисобланган сутэмизувчидаги вирус одамга Ухань шаҳрида ноябрнинг охири, декабрнинг бошларида юққан».
Люк Монтанье ҳақ бўлиши мумкинми?
Люк Монтанье ўз интервьюсида коронавирус геноми орасига ОИВ вирусининг геноми бўлаклари қўшилганини иддао қилди. Хўш, бу нима дегани? Унинг айтиши бўйича аввалдан маълум бўлган қайсидир бир коронавирус (юқори эҳтимоллик билан SARS-CoV-1’ни назарда тутган) геноми билан ОИВ вируси геноми ўзаро ген муҳандислиги йўли билан бириктирилган. Ва ҳозир биз кўриб турган хавфли пандемияга сабаб бўлган коронавирус келиб чиққан.
Шундай бўлиши мумкинми? Албатта, мумкин, лекин буни ҳозирги фан методлари ёрдамида «икки дақиқада» фош қилиш мумкин. Юқорида эслаб ўтганимиз Nature Medicine журналидаги мақоланинг ўзиёқ Люк Монтанье даъвосининг асоссиз эканини кўрсатиб беради. Шундай бўлса ҳам мен Люк Монтанье иддаосини текшириб кўришга қарор қилдим. Аввало, халқаро «Биотехнологик маълумотлар миллий маркази»даги геном базасидан SARS-CoV-2 геномини (МN908947), ОИTС хасталигини келтириб чиқарувчи ОИВ вирусининг HIV type-1 (L20587) ва HIV type-2 (М15390) формаларини юклаб олдим.
Уларнинг барчасини биргаликда ClustalX2 дастури орқали текширдим. Дастур учала вирус геномини ўзаро солиштириб, уларнинг ўхшаш қисмларини кўрсатиб беради. Мана шу орқали осонгина SARS-CoV-2 геноми таркибидаги ОИВ вируси қисмларини аниқлаб олса бўлади. Натижа эса Люк Монтанье фойдасига бўлмагани аниқ. Вируслар геноми йирик бўлгани учун унинг барча қисмини келтира олмасам-да, лекин айрим қисмларини қуйидаги расмда келтирганман:
Расмдан ҳам кўриниб турибдики, SARS-CoV-2 ва ОИВ вирусларининг мутлақо ўхшаш томони мавжуд эмас. Юқоридаги олимларнинг фикрлари ва кичик шахсий текширув натижасида айтишим мумкинки, коронавирус ҳеч қандай лаборатория маҳсули эмас, аниқроғи, коронавирус Люк Монтанье айтганидек, ОИВ вируси геноми асосида яратилмаган. Қолган хулосани эса ўқувчининг ўзига қолдирамиз.
Изоҳ (0)