«Қулликнинг энг даҳшатли томони шундаки, у ҳис-туйғуларни ўлдиради». Гарриэт Бичер-Стоунинг «Том амакининг кулбаси» романи ҳақида

«Дарё» колумнисти Нурбек Алимов «Жаҳон адабиётининг энг буюк асарлари» рукни доирасида машҳур бадиий асарларни таҳлил қилишда давом этади. Бу ҳафта у Гарриэт Бичер-Стоунинг «Том амакининг кулбаси» романи ҳақида ҳикоя қилади.

Флешбек

Негадир бу асар ҳақида жуда кеч хабар топганман, халқаро муносабатлар йўналишида ўқиганим сабабли АҚШдаги фуқаролар урушига аталган катта мавзу бўйича изланишлар олиб бораётганимда, мавзу бўйича ўқилган кўп ҳужжатли китобларнинг ичида айнан шу бадиий асар номини учрата бошладим. Уни ўқишим керак бўлган адабиётлар рўйхатига киритиб қўйдим ва вақт топиб мутолаага киришдим. Асар ўша давр атмосфераси, шимол ва жануб алоқаларидан ташқари жуда катта инсоний муносабатлар бўйича ҳам сабоқ берган эди.

Асар ҳақида

«Том амакининг кулбаси» — америкалик ёзувчи Гарриэт Бичер-Стоунинг 1852 йилда қулликка қарши руҳда ёзилган романи. Роман ўз даврида жуда катта шов-шувларга сабаб бўлди, ҳатто баъзи маълумотларга кўра, у туфайли қуллик асосида юзага келган маҳаллий можаролардан бири шу қадар кучайган эдики, оқибатда Америкада фуқаролик уруши бошланиб кетди.

Сюжет

Қора танли Том Кентукки штатидан бўлган жаноб Шелбининг қули эди. Шелби биржада ютқазиб қўйганидан сўнг Том ва Гарри исмли болани қул савдоси билан шуғулланувчи Гэйлига бериб юборишга рози бўлади. Шелби ва Гэйли ўртасидаги суҳбатни эшитиб қолган Гаррининг онаси Элиза ўғлини олиб, бу ерлардан қочади. У Огайо дарёсини музлар устидан кесиб ўтишга муваффақ бўлади, бошқа тарафдаги фермерлар уларни Канадага олиб кетувчи инсоннинг олдига олиб боришади.

Элизанинг эри, бошқа бир хўжайиннинг қўлида ишловчи ва унинг зулмларидан тўйиб кетган мулат Жорж Гаррис ҳам умидсизликка тушиб, хўжайинининг уйидан қочиб кетади. У испаниялик жентелмен ниқоби остида дайдиб юради. Жорж ва Элиза учрашади. Қочиб кетган қуллар оиласининг ортидан қул овчилари изма-из келмоқда, олдинда эса уларни жуда катта синовлар кутмоқда. Том жуда диндор, виждонли ва меҳнаткаш одам эди. Элизанинг огоҳлантиришига қарамай у Худонинг иродасига бўйсунишга ва хўжайинидан воз кечмасликка қарор қилади. Унинг тақдирига битилган азоб-уқубатлар ҳам чексиз эди...

Таҳлил

Ёзувчи Гарриэт Бичер-Стоу ҳамиша қулликка қарши қатъий фикрга эга эди ва болалигидан одам терисининг ранги қора бўлгани учунгина қулликка ҳукм қилишни мантиқсизлигини тушунди.

Роман жаноб Шелбининг плантацияда ишлаган, кейинчалик хўжайинининг ишлари юришмай қолиши ортидан сотиб юборилиши керак бўлган бир гуруҳ қулларнинг бошидан кечирган азоб-уқубатлари ҳақида ҳикоя қиладиган даҳшатли, объектив ва жуда кучли маънога эга бўлган ҳикоядир. Асар бошида плантациядаги қуллар томонидан маънавий йўлбошчи сифатида кўрилувчи ва ҳамма Том амаки деб атайдиган баланд бўйли ва бақувват одам пайдо бўлади. Асар давомида биз у орқали қулдорлик деб аталмиш инсониятнинг жирканч ўтмишининг асл юзини кўрамиз.

«Том амакининг кулбаси» асарининг ўзига хос мавзуси — қулдорликнинг ёвуз ва ахлоқсизлигидир. Ёзувчи асарда бошқа мавзуларни, масалан, оналик туйғусининг нақадар қудратли экани ва насронийликдаги тавба қилиш имкониятлари ҳақида ҳам тўхталса-да, аммо умумий контекстда юқоридаги мавзулар ва қуллик даҳшатлари ўртасидаги боғлиқликларни кўрсатиб беради.

Романнинг деярли ҳар бир саҳифасида муаллиф ўзининг қулдорликнинг жирканчликларига қарши курашини намоён қилиб, қулликнинг вайронкор табиати тўғрисида ҳикоя қилади. Масалан, Том амакининг оқ танли аёл билан кемадаги суҳбатини олсак: «Менинг фикримча, қулликнинг энг даҳшатли томони шундаки, у ҳис-туйғуларни ўлдиради ва оилаларни ажратади». Ўз даври учун қулликнинг ёмон тарафларини кўрсатиб берган Бичер-Стоунинг усулларидан бири, шубҳасиз, «махсус институт» оилаларни қандай қилиб ажратиб юборишини аниқ тасвирлаганидадир.

Шунингдек, Бичер-Стоу айнан оналикни бутун Америка ҳаётининг ахлоқий ва таркибий модели сифатида кўрган ва АҚШни қулликдан озод қилиш учун фақатгина аёллар ахлоқий ваколатларга эга эканига ишонган. Шу сабабли, китобнинг яна бир муҳим мавзуси аёлларнинг руҳий кучи ва муқаддаслигидир.

Ўғлини қутқариш учун ўлимни бўйнига олиб қулликдан қочган Элиза ёки «мукаммал насроний» деб ҳисобланадиган кичкина Ева сингари персонажлар орқали Бичер-Стоу аёллар ўз яқинларини ҳатто энг катта адолатсизликлардан ҳам қутқариши мумкинлигини кўрсатиб берди. Ҳозирги замон ўқувчисига Стоунинг аёл персонажлари консерватив стереотиплар маҳсули бўлиб кўринса-да, аммо бу персонажлар ўша даврда жамиятга аёллар таъсирининг аҳамиятини тасдиқлаб берди ва кейинги ўн йилликларда аёллар ҳуқуқларининг кенг муҳокамаларига йўл очди.

Ёзувчининг пуритан диний эътиқод эгаси бўлганини ҳисобга олсак, насронийлик дини қуллик билан мутлақо номувофиқ эканини муаллиф асар ичида намойиш қилаётганини кузатамиз. Асарда диний мавзу жуда муҳим рол ўйнагани сабабли романнинг айрим қисмлари ваъз тарзида келади. Зулм кўрган Том бошқаларни кечиришда ўрнак бўладиган христиан ахлоқининг «мўъжизаси» сифатида тасвирланади.

Асар қулликни қаттиқ қоралайди ва у Америка адабиётида ўз жанридаги энг яхши романлардан бири ҳисобланади. Қулларнинг кундалик ҳаётларидаги лавҳалар ўқувчида чуқур ҳиссиётларни уйғотади. Китоб Америка шимолида қулликка қарши жангари кайфиятларининг кристалланишига ҳисса қўшган ва шу билан фуқаролар уруши бошланишини тезлаштириб юборган эди.

Хулоса

Асар туфайли Америка аҳолисининг катта қисми «қулдорлик институти»га хос бўлган азоб-уқубатлар, болаларни ота-оналардан ажратиш, уларни ҳайвон каби сотиш ва уларга нисбатан зўравонликлар ҳақида тушунчаларга эга бўлди. Бу роман чоп этилгандан кейин Америкада асрлар давомида ухлаган виждонларнинг уйғониши бошланди.

Мен штатининг Брансуик шаҳридаги Бичер-Стоунинг ушбу асарни ёзган уйи АҚШнинг диққатга сазовор жойлари рўйхатига киритилган;

Инсоният тарихида муҳим рол ўйнаган адабий қаҳрамонларга бағишланган «101 та мавжуд бўлмаган нуфузли шахс» китобининг рўйхатида Том амаки 11-ўринни эгаллаган;

Инсонлар ўртасидаги тенг ҳуқуқлилик ғояси сабабли асар Николай Россиясида тақиқланган;

«Том амакининг кулбаси» XIX асрнинг Инжилдан кейинги энг кўп сотилган китоби ҳисобланади.

Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.