“Qullikning eng dahshatli tomoni shundaki, u his-tuyg‘ularni o‘ldiradi”. Garriet Bicher-Stouning “Tom amakining kulbasi” romani haqida

“Daryo” kolumnisti Nurbek Alimov “Jahon adabiyotining eng buyuk asarlari” rukni doirasida mashhur badiiy asarlarni tahlil qilishda davom etadi. Bu hafta u Garriet Bicher-Stouning “Tom amakining kulbasi” romani haqida hikoya qiladi.

Fleshbek

Negadir bu asar haqida juda kech xabar topganman, xalqaro munosabatlar yo‘nalishida o‘qiganim sababli АQShdagi fuqarolar urushiga atalgan katta mavzu bo‘yicha izlanishlar olib borayotganimda, mavzu bo‘yicha o‘qilgan ko‘p hujjatli kitoblarning ichida aynan shu badiiy asar nomini uchrata boshladim. Uni o‘qishim kerak bo‘lgan adabiyotlar ro‘yxatiga kiritib qo‘ydim va vaqt topib mutolaaga kirishdim. Аsar o‘sha davr atmosferasi, shimol va janub aloqalaridan tashqari juda katta insoniy munosabatlar bo‘yicha ham saboq bergan edi.

Аsar haqida

“Tom amakining kulbasi” — amerikalik yozuvchi Garriet Bicher-Stouning 1852-yilda qullikka qarshi ruhda yozilgan romani. Roman o‘z davrida juda katta shov-shuvlarga sabab bo‘ldi, hatto ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra, u tufayli qullik asosida yuzaga kelgan mahalliy mojarolardan biri shu qadar kuchaygan ediki, oqibatda Аmerikada fuqarolik urushi boshlanib ketdi.

Syujet

Qora tanli Tom Kentukki shtatidan bo‘lgan janob Shelbining quli edi. Shelbi birjada yutqazib qo‘yganidan so‘ng Tom va Garri ismli bolani qul savdosi bilan shug‘ullanuvchi Geyliga berib yuborishga rozi bo‘ladi. Shelbi va Geyli o‘rtasidagi suhbatni eshitib qolgan Garrining onasi Eliza o‘g‘lini olib, bu yerlardan qochadi. U Ogayo daryosini muzlar ustidan kesib o‘tishga muvaffaq bo‘ladi, boshqa tarafdagi fermerlar ularni Kanadaga olib ketuvchi insonning oldiga olib borishadi.

Elizaning eri, boshqa bir xo‘jayinning qo‘lida ishlovchi va uning zulmlaridan to‘yib ketgan mulat Jorj Garris ham umidsizlikka tushib, xo‘jayinining uyidan qochib ketadi. U ispaniyalik jentelmen niqobi ostida daydib yuradi. Jorj va Eliza uchrashadi. Qochib ketgan qullar oilasining ortidan qul ovchilari izma-iz kelmoqda, oldinda esa ularni juda katta sinovlar kutmoqda. Tom juda dindor, vijdonli va mehnatkash odam edi. Elizaning ogohlantirishiga qaramay u Xudoning irodasiga bo‘ysunishga va xo‘jayinidan voz kechmaslikka qaror qiladi. Uning taqdiriga bitilgan azob-uqubatlar ham cheksiz edi...

Tahlil

Yozuvchi Garriet Bicher-Stou hamisha qullikka qarshi qat’iy fikrga ega edi va bolaligidan odam terisining rangi qora bo‘lgani uchungina qullikka hukm qilishni mantiqsizligini tushundi.

Roman janob Shelbining plantatsiyada ishlagan, keyinchalik xo‘jayinining ishlari yurishmay qolishi ortidan sotib yuborilishi kerak bo‘lgan bir guruh qullarning boshidan kechirgan azob-uqubatlari haqida hikoya qiladigan dahshatli, obyektiv va juda kuchli ma’noga ega bo‘lgan hikoyadir. Аsar boshida plantatsiyadagi qullar tomonidan ma’naviy yo‘lboshchi sifatida ko‘riluvchi va hamma Tom amaki deb ataydigan baland bo‘yli va baquvvat odam paydo bo‘ladi. Аsar davomida biz u orqali quldorlik deb atalmish insoniyatning jirkanch o‘tmishining asl yuzini ko‘ramiz.

“Tom amakining kulbasi” asarining o‘ziga xos mavzusi — quldorlikning yovuz va axloqsizligidir. Yozuvchi asarda boshqa mavzularni, masalan, onalik tuyg‘usining naqadar qudratli ekani va nasroniylikdagi tavba qilish imkoniyatlari haqida ham to‘xtalsa-da, ammo umumiy kontekstda yuqoridagi mavzular va qullik dahshatlari o‘rtasidagi bog‘liqliklarni ko‘rsatib beradi.

Romanning deyarli har bir sahifasida muallif o‘zining quldorlikning jirkanchliklariga qarshi kurashini namoyon qilib, qullikning vayronkor tabiati to‘g‘risida hikoya qiladi. Masalan, Tom amakining oq tanli ayol bilan kemadagi suhbatini olsak: “Mening fikrimcha, qullikning eng dahshatli tomoni shundaki, u his-tuyg‘ularni o‘ldiradi va oilalarni ajratadi”. O‘z davri uchun qullikning yomon taraflarini ko‘rsatib bergan Bicher-Stouning usullaridan biri, shubhasiz, “maxsus institut” oilalarni qanday qilib ajratib yuborishini aniq tasvirlaganidadir.

Shuningdek, Bicher-Stou aynan onalikni butun Аmerika hayotining axloqiy va tarkibiy modeli sifatida ko‘rgan va АQShni qullikdan ozod qilish uchun faqatgina ayollar axloqiy vakolatlarga ega ekaniga ishongan. Shu sababli, kitobning yana bir muhim mavzusi ayollarning ruhiy kuchi va muqaddasligidir.

O‘g‘lini qutqarish uchun o‘limni bo‘yniga olib qullikdan qochgan Eliza yoki “mukammal nasroniy” deb hisoblanadigan kichkina Yeva singari personajlar orqali Bicher-Stou ayollar o‘z yaqinlarini hatto eng katta adolatsizliklardan ham qutqarishi mumkinligini ko‘rsatib berdi. Hozirgi zamon o‘quvchisiga Stouning ayol personajlari konservativ stereotiplar mahsuli bo‘lib ko‘rinsa-da, ammo bu personajlar o‘sha davrda jamiyatga ayollar ta’sirining ahamiyatini tasdiqlab berdi va keyingi o‘n yilliklarda ayollar huquqlarining keng muhokamalariga yo‘l ochdi.

Yozuvchining puritan diniy e’tiqod egasi bo‘lganini hisobga olsak, nasroniylik dini qullik bilan mutlaqo nomuvofiq ekanini muallif asar ichida namoyish qilayotganini kuzatamiz. Аsarda diniy mavzu juda muhim rol o‘ynagani sababli romanning ayrim qismlari va’z tarzida keladi. Zulm ko‘rgan Tom boshqalarni kechirishda o‘rnak bo‘ladigan xristian axloqining “mo‘jizasi” sifatida tasvirlanadi.

Аsar qullikni qattiq qoralaydi va u Аmerika adabiyotida o‘z janridagi eng yaxshi romanlardan biri hisoblanadi. Qullarning kundalik hayotlaridagi lavhalar o‘quvchida chuqur hissiyotlarni uyg‘otadi. Kitob Аmerika shimolida qullikka qarshi jangari kayfiyatlarining kristallanishiga hissa qo‘shgan va shu bilan fuqarolar urushi boshlanishini tezlashtirib yuborgan edi.

Xulosa

Asar tufayli Аmerika aholisining katta qismi “quldorlik instituti”ga xos bo‘lgan azob-uqubatlar, bolalarni ota-onalardan ajratish, ularni hayvon kabi sotish va ularga nisbatan zo‘ravonliklar haqida tushunchalarga ega bo‘ldi. Bu roman chop etilgandan keyin Аmerikada asrlar davomida uxlagan vijdonlarning uyg‘onishi boshlandi.

Men shtatining Bransuik shahridagi Bicher-Stouning ushbu asarni yozgan uyi АQShning diqqatga sazovor joylari ro‘yxatiga kiritilgan;

Insoniyat tarixida muhim rol o‘ynagan adabiy qahramonlarga bag‘ishlangan “101 ta mavjud bo‘lmagan nufuzli shaxs” kitobining ro‘yxatida Tom amaki 11-o‘rinni egallagan;

Insonlar o‘rtasidagi teng huquqlilik g‘oyasi sababli asar Nikolay Rossiyasida taqiqlangan;

“Tom amakining kulbasi” XIX asrning Injildan keyingi eng ko‘p sotilgan kitobi hisoblanadi.

Muallif fikri tahririyat nuqtayi nazaridan farq qilishi mumkin.