Кулгили саргузаштлар ҳақида жиддий асар. «Дон Кихот» романи ҳақида

«Дарё» колумнисти Нурбек Алимов «Жаҳон адабиётининг энг буюк асарлари» рукни доирасида машҳур бадиий асарларни таҳлил қилишда давом этади. Бу ҳафта у Мигель де Сервантеснинг «Дон Кихот»  романи ҳақида ҳикоя қилади.

Флешбэк

Асарни илк бор  ўқувчилик кезларим ўқиганман. Ўша пайтларда бола онгим билан қизиқарли ва кулгили деб ўйлаган романга кейинчалик яна қайтгач, ундаги жуда кўп жиҳатларга эътибор қарата бошладим. Давр адабиёти билан танишгач эса, асар ҳозиргача энг мукаммал роман жанридаги китоблардан бири эканига амин бўлдим.

Асар ҳақида

«Ла-манчлик айёр идальго Дон Кихот» ёки шунчаки «Дон Кихот» – буюк испан ёзувчиси Мигель де Сервантес Сааведра қаламига мансуб роман. Асар икки жилдда нашр этилди. Биринчиси 1605 йилда, иккинчиси 1615 йилда дунё юзини кўрди. Роман рицарлар ҳақидаги асарларга пародия сифатида яратилди. Кейинчалик жуда кўп тилларга таржима қилиниб, дунё адабиётининг энг машҳур асарларидан бирига айланди.

Сюжет

Ла-Манчдаги қашшоқ зодагон, кекса Алонсо Кехана рицарлар ҳақида жуда кўп романлар ўқийди, оқибатда ўзи ҳам жаҳонгашта рицар бўлишни хоҳлайди ва ўзига Дон Кихот номини олади. У содда ва кенг феълли инсон бўлиб, рицарлар фақат кучсиз ва ночорларга ёрдам бериш учун яшаганига қаттиқ ишонади ва адабий қаҳрамонларни такрорлашни орзу қилади, аммо кулгили вазиятларга дуч келади.

Йўл бўйидаги қовоқхонанинг эгаси, Дон Кихотнинг елкасига қоқиб қўйиш орқали унга рицарлик рутбасини беради. Сафарга кетишдан олдин Дон Кихот деҳқон Санчо Пансани хизматкор қилиб ёллайди ва уни ўз қуролбардори этиб тайинлайди. Дон Кихот келажакда эришадиган барча ютуқларини қалбидаги ягона аёл – Дульсинеяга бағишлайди.

Сафар давомида Дон Кихот ва унинг хизматкори йўлда шамол тегирмонларини учратади. Дон Кихот уларни даҳшатли маҳлуқлар деб қабул қилади. Унинг фикрига кўра, сеҳргар Фрестон маҳлуқларга шамол тегирмони кўринишини берган. Унга қарши жангга кирган Дон Кихот мағлубиятга учрайди – тегирмон уни «қаноти» билан суриб ташлайди ва қуролини синдиради.

Бироз вақт ўтгач, саёҳатчилар қўйлар подасини учратади. Дон Кихот яна Фрестоннинг сеҳр-жодуси бежиз эмаслигига ишонади: рицарнинг сўзларига кўра, сеҳргар жанговар қўшинларини ҳайвонларга айлантирган бўлади. Санчо Панса хўжайинини ишонтиришига қарамай, Дон Кихот ўзи тасаввур қилган жангда қатнашишга шошилади, аммо яна омадсизлик – ғазабланган чўпонлар уларни тошбўрон қилади.

Йўловчилар содда рицарни устидан кулади. Дон Кихот қўлга олинган қароқчиларни озод қилади ва улардан бу қаҳрамонлиги ҳақида кўнглидаги аёлига айтиб беришини сўрайди. Аммо қароқчилар Дон Кихотни калтаклайди.

Атрофдаги одамлар Дон Кихотни жинни деб ўйлайди, уни уйига қайтаришга ҳаракат қилади. Қариндошлари Дон Кихотни уйда бир муддат ушлаб туради. Аммо кўп ўтмай у ўзининг саргузаштлари ҳақида роман чоп этилганини билиб, яна йўлга тушиш тадоригини кўра бошлайди. Бир герцог рицарни ўз қасрига таклиф қилади, у ўзини унинг қаҳрамонликларидан қойил қолгандай тутса-да, аслида, герцог Дон Кихотнинг устидан кулар эди.

«Кўзгулар рицари»га қарши курашда ютқазгандан кейин уйга қайтган Дон Кихот шунчаки одамларга кулгу бўлганини англайди ва қайғуга чўмиб касал бўлиб қолади.

Дон Кихот ўз мол-мулкига васиятнома ёзади, ҳамма нарсани жиянига қолдирмоқчи бўлади, лекин у васиятномага ҳеч қачон рицарлар ҳақидаги бемаъни романларни ўқиган одамга турмушга чиқмаслик шартини киритиб қўяди.

Таҳлил

Испан адабиётининг энг буюк асарини қисқа сатрларда таҳлил қилиб чиқиш жуда мураккаб иш. Бу асар ҳақида кўп нарса ёзилган бўлсада, у ҳали-ҳануз кўплар учун номаълум бўлиб қолмоқда. Узоқ асрлар давомида ўз юртида адабиёт титани деб қаралган Сервантес, уни энди қўлига олган ўқувчига эски услубдаги, оғир ва қийин муаллиф сифатида намоён бўлиши мумкин. Кўп саҳифали Дон Кихотни ўқиб чиқиш улкан вазифа сифатида кўриниши табиий, аммо асар тили жуда яхши, муаллиф сўзлашиш тилидан фойдалангани сабабли ўқиш осон.

Каноник матнга биринчи марта дуч келганимдан кейинги уни энг яхши тасвирлайдиган сўз «кулгили» сўзи эди. Дастлаб, китобга мурожаат қилган ўқувчи асардаги кулгили вазиятлар кўплигидан ҳайратда қолади. Ишонинг, агар «Дон Кихот» дунёнинг энг буюк романларидан бири бўлса, бу аниқ унинг шунчаки мутойиба учун ёзилганидан эмас. Даврлар ўтса-да, оддий, бачкана юмордан узоқ бўлган, истеҳзо ва пародияга асосланган Сервантеснинг услуби бугунги кунда ҳам долзарб ҳисобланади.

Дон Кихот адабиётга қизиқувчилар учун қимматли марварид, чунки унда Сервантес катта муваффақият билан давр адабиётини тўлиқ кўрсатиб беради: психологик ҳикоялар, пасторал саргузаштлар, ҳар хил шеърий композициялар... Европа адабиёти олтин асри урф-одат ва риторикалари кўз олдимизда ёқимли ва осон ҳазм бўладигандек намоён бўлади.

Адабиётга унинг ичидан қарашни ёқтирадиган ёки романтик ижоднинг йирик новаторлигига дуч келмоқчи бўлган киши учун Дон Кихот асари жуда муҳим. Унда биз ўша даврнинг бошқа ҳар қандай асарларига қараганда тўлиқроқ ва ҳозирги замонавий тушунчасидаги асл романни топамиз. Адабий жанрлар каталогида Дон Кихотни замонавий роман ва ҳатто постмодерн риторикасининг таркибий қисми сифатида ҳам кўриб чиқишимиз мумкин: архетиплар олдида белгилар яратиш, сатрларда полифоник диалоглардан фойдаланиш, эркин услуб ва романнинг энг кўп ишлатиладиган механизми бўлган узилишлар орқали ноаниқлик муҳити шундай хулосага олиб келади. Чунки сиз Сервантеснинг буюк адабий замондошлари бўлган Лопе де Вега, Франсуа Раблэ, Мишель де Монтань ва Уильям Шекспирлар ижодида юқорида санаб ўтилган хислатларни топа олмайсиз.

Гарчи оммавий фикр Дон Кихотни кулгили асар деб билса-да, роман жуда кўп нарсаларни ўз ичига олган. Асарни икки марта бошқа-бошқа таассурот билан ўқиб чиқиш мумкин, бири юзаки ва шунчаки дам олиш мақсадида, иккинчиси чуқур таҳлил билан. Асар аста-секин, эҳтимол муаллиф кўзламаган инсон табиати ва унинг икки томонлама психологик фаолиятининг чуқур таҳлилига айланган. Бу олижаноб, аммо воқелик идеализми ва амалдаги реализм томонидан эзилган инсон психологияси.

Асарда Сервантес ўз даврининг бузуқ жамиятини таҳлил қилади, аммо ахлоқ-одоб ва насиҳат оҳангидан фойдаланмайди. Ҳазил – бу танқидий мулоҳаза юритишнинг энг яхши усули.

Шуни ёдда тутиш керакки, Сервантес Мадрид адабиёт доираларининг ёпиқ дунёсида катта муваффақиятга эришишга ҳаракат қилди. Бошқа муаллифлардан фарқли ўлароқ, у эшикларни очиш учун имтиёзга эга эмасди. Бироқ бунга лойиқлигини асар орқали исботлади.

Хулоса

Китобни ўқиб чиқмаган одамлар Дон Кихот ҳақида эшитиши билан унинг кулгили қиёфасини эслайди, шамол тегирмонларига қарши жанг қилган телба ҳақидаги қалин китобни тасаввур қилиб, ўқишдан воз кечади. Биринчи ёндашувда китоб юқорида айтилгани каби туюлиши табиий, аммо бу тушунчаларингиз сизни алдаётган бўлиши ҳам мумкин. Китобни албатта ўқиб чиқинг.

Қизиқарли фактлар

- Роман сюжети Сервантес қамоқда бўлган пайтида ўйлаб топилган;

- Дон Кихотнинг машҳурлиги ҳозирги испан тилининг ривожига катта таъсир кўрсатган;

- Айрим ҳисоб-китобларга қараганда, асар дунёда энг кўп сотилган китоблардан саналади.

Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.