Илм-фанга ҳисса қўшган аёллар. 11 февраль — Халқаро илм-фандаги хотин ва қизлар куни

Бугун, 11 февраль — Халқаро илм-фандаги хотин ва қизлар куни. Ушбу кун, БМТ Бош Ассамблеясининг резолюциясига биноан, 2016 йилдан бери нишонланади. Бундан кўзланган мақсад аёлларнинг илм-фандаги салоҳиятига эътибор қаратиш ва қўллаб-қувватлашдан иборат.

Тарихий далиллар илм-фаннинг ривожланиши, тадқиқотчининг қайси жинс вакили эканига боғлиқ эмаслигини исботлайди. Оламшумул кашфиёт ва ихтиро эгалари ким бўлиши эмас, тадқиқот келажак учун қанчалик аҳамиятли ва зарур экани муҳим саналади. Бугунги кунда илм-фанга ўз ҳиссасини қўшган ва қўшаётган аёл тадқиқотчиларнинг айримлари ҳақида маълумот берамиз.

Гипатия Александрийская

Тахминан 335—405 йилларда яшаган Гипатия искандариялик математик Теоннинг қизи, дунёдаги биринчи аёл астроном, файласуф ва математикдир. У ўз даврида жуда машҳур бўлган ва замондошларининг чексиз ҳурматига сазовор бўлган. Гипатия Александрийская замонасининг энг яхши олим аёлларидан бири саналади. Онаси уни дунёга келтириш жараёнида оламдан ўтган, отаси қизини ўзи тарбиялаб, ўқимишли бўлишига сабабчи бўлган. Теон математик бўлган ва астрономияга тегишли масалалар юзасидан янги математик ечиш усулларини ишлаб чиққан. Қизи отасининг баъзи ҳисоб-китобларини мукаммаллаштириб, айримларига тузатишлар киритган. Гипатия асосан астрономик жадвални ҳисоблаш билан шуғулланган ҳамда Птоломейнинг «Алмагест», Аполлонийнинг «Конус кесимлари» ҳамда Диофантнинг «Арифметика» асарларига шарҳ ёзган. Александрия мактабида маъруза ўқиган Гипатиядан таълим олиш учун турли мамлакатлардан талабалар ташриф буюргани манбаларда қайд қилинади. Гипатия аёллар илм-фанда фаол бўлиши ва муваффақиятга эришишининг исботи саналишини тарихий воқелик асосида суратга олинган фильмдан ҳам билиш мумкин.

Мария Кюри

1867—1934 йилларда яшаган Мария Кюри Нобель мукофотига сазовор бўлган биринчи аёл ҳисобланади. У турмуш ўртоғи Пьер Кюри билан биргаликда радиоактивлик ҳодисасини кашф қилган ва икки карра Нобель мукофоти лауреати бўлган. Жуфтлик илмий-тадқиқот йўлида ўз ҳаётини хавфга қўйиб, ўз танасида тажрибалар ўтказган. Ҳатто Пьернинг бевақт ўлими ҳам Марияни тўхтатмаган. У Биринчи жаҳон уруши йилларида илмий изланишлари натижаси ўлароқ, жароҳатланган, яраланган ва бетобларни даволашга муваффақ бўлган. Одамлар ҳаётини сақлаб қолишга умрини бағишлаган Мария онкологик касалликдан вафот этган. Қизи Ирен ота-онасининг тадқиқотларини давом эттирган ва у ҳам физика бўйича Нобель мукофотини қўлга киритган.

Розалинд Франклин

ДНК ўрганилиши ҳақида гап кетганда, бир неча олимлар, хусусан, Фрэнсис Крик, Жеймс Уотсон номи тилга олинади, аммо замонасидаги олимлардан кўра, тўғри услубда ўрганган Розалинд Франклин кўпинча ёддан чиқарилади. Биофизик Розалинд 1920—1958 йилларда яшаган. Ўша даврда бир қанча олимлар ДНК бўйича тадқиқот олиб борган, бироқ биргина Розалинд ДНК толаси орқали рентген нурининг тарқалиш манзараси суратини олган ва таҳлил қилган. Шунингдек, ДНКнинг икки томонлама спиралини аниқлаган. Франклин хонимнинг тайёр шпаргалкаси ҳамкасби Фрэнсис ва Жеймс қўлига тушиб қолган ва улар ДНК структураси рентгенограммасининг моҳиятини аниқлаган. Розалинд 37 ёшида саратон туфайли вафот этган, орадан 4 йил ўтиб эса Крик ва Уотсон ДНК структурасини муваффақиятли моделлаштирганликлари учун Нобель мукофотини қўлга киритган.

Хеди Ламарр

1914­—2000 йилларда яшаган ушбу гўзал актриса, аёлда чирой, истеъдод ва ақл мужассам бўлиши мумкинлигининг исботидир. Ўз замонасида Хедини Европанинг энг гўзал аёли деб аташган ва унинг математик қобилятидан лол қолишган. Хедининг композитор Жорж Антейл билан биргаликдаги ихтироси бугунги кунда мобил телефонларда, Wi-Fi ва GPS’да ишлатилади.

Кара Дейдра Маккалоу

1991 йилда таваллуд топган, 2017 йилда АҚШда бўлиб ўтган гўзаллик танлови ғолиби Кара Дейдра Маккалоу замонавий қизлар ҳам илм-фанда ҳам етакчи бўлиши мумкинлигини исботлади. Кара ядро-физика бўйича мутахассис ҳисобланади ва бугунги кунда АҚШ Ядрони тартибга солиш комиссиясида фаолият юритади. Маккалоу Жанубий Каролина университетида радиокимё бўйича бакалаврни тамомлаган. Талабалик давридаёқ Америка кимё жамияти, шунингдек, Health Physics Society ҳамда «Олтин калит» хайрия фондининг аъзоси ҳисобланади.