Дайди бола дафтари. Диккенснинг «Оливер Твист» романи ҳақида

«Дарё» колумнисти Нурбек Алимов «Жаҳон адабиётининг энг буюк асарлари» рукни доирасида машҳур бадиий асарларни таҳлил қилишда давом этади. Бу ҳафта у Чарльз Диккенснинг «Оливер Твист» романи ҳақида ҳикоя қилади.

Флешбэк

Менимча, ҳар бир китобга қизиқувчи инсон болалигида «Том Сойер»дан ташқари албатта «Оливер Твист»ни ҳам ўқиган бўлса керак. Бу китоб билан илк бор бувимнинг кутубхонасида танишганман. Роман жуда катта тарбиявий аҳамиятга эгалигидан ташқари, инсониятни ўйлантирадиган жуда кўп саволларга жавоб излайди.

Асар ҳақида

«Оливер Твист» – буюк инглиз ёзувчиси Чарльз Диккенснинг иккинчи ва, менимча, энг машҳур романи. Диккенс инглиз адабиётида биринчи бўлиб бош қаҳрамон сифатида ёш болани танлаган. Асар 1837 йил февралдан 1839 йил мартгача Bentley’s Miscellany адабий журналида Жорж Крукшенкнинг расмлари билан нашр этилган. Шунингдек, 1838 йил октябрда алоҳида китоб ҳолида чиқарилган.

Сюжет

Оливер Твист – онаси уни туғиши билан вафот этган – етим бола. У шароити жуда оғир маҳаллий черковдаги болалар уйида ўсади. Қайсарлиги учун етимхона хўжайини Оливерни тобуткашга шогирд қилиб юборади. У ерда бола катта шогирд билан жанжаллашиб қолади.

Шогирд билан жанжалдан сўнг Оливер Лондонга қочиб кетади ва у ерда жиноятчи Жек Доукинз билан танишади. Жиноятчилар тўдасига айёр яҳудий Фейгин бошчилик қилади. Уларга совуққон қотил ва ўғри Билл Сайкс қўшилади. Оливернинг 17 ёшли қиз дўсти, жиноий тўданинг аъзоларидан бири Нэнси унга меҳр кўрсатади. Жиноятчиларнинг режаларида эса Оливерни чўнтаккесар қилиб тарбиялаш бор эди.

Таҳлил

«Оливер Твист» сюжети шундай тузилганки, китобхонларнинг диққат марказида реал ҳаёт воқелигига дуч келган ёш бола бўлади. У ҳаётининг биринчи дақиқалариданоқ етим эди. Оливер нафақат яхши яшаш шароитидан маҳрум, балки адолатсиз тақдирга қарши жуда ёлғиз ва ожиз бўлиб ўсди.

Диккенс маърифатпарвар бўлгани сабабли ўша пайтдаги қашшоқлар яшаган ғайриинсоний шароитга катта эътибор қаратган. Чунки қашшоқлик бошқа одамларнинг бундай тоифадаги одамларга бефарқлиги каби даҳшатли нарса эмас. Ўша давр Англиясидаги адолатсизлик туфайли камбағаллар азоб чекарди, улар абадий хўрланишга маҳкум эди. Етим ва ночор болаларни уй-жой, озиқ-овқат, иш билан таъминлашга мўлжалланган ишчи уйлари қамоқхоналарга ўхшаб кўринарди. Болалар оилаларидан ажратилган ва у ерда зўрлик билан ушлаб турилган, озиқ-овқат билан жуда кам таъминланган, ортиқча ва фойдасиз ишларни қилишга мажбурланган.

Лондонга қочгач, Оливернинг ҳаёти «кўча»нинг қўлида қолади. Маълумки, тақдири ҳеч кимни безовта қилмайдиган бундай кўча болалари аксарият ҳолларда жамият танасидаги ярага – дайди ва жиноятчиларга айланади. Улар яшаб қолиш учун жиноятда иштирок этишга мажбур бўлади. Бу оламда эса шафқатсиз қонунлар ҳукмронлик қилади. Ўғил болалар тиланчи ёки ўғриларга айланади, қизлар эса танасини сотиб пул топади. Кўпинча улар табиий ўлимдан ўлмайди, балки умрини қонун сиртмоғида якунлайди. Омадлироғининг эса умри қамоқда чирийди.

Романда Чарльз Диккенс Лондоннинг жиноий жамиятини оддийгина қилиб тасвирлайди. Бу жамият пойтахт ҳаётининг ажралмас қисми деб ҳисобланган. Ёзувчи ўқувчига болаларнинг руҳи жиноятларга мойил эмаслиги ҳақидаги асосий фикрни етказишга ҳаракат қилади ва буни уддалайди. Чунки болалар маънавий покликни акс эттиради, деб ҳисоблайди муаллиф. Улар шунчаки замон ва жамиятнинг қурбонлари эди. «Оливер Твист»нинг асосий қисми шу ғояга бағишланган.

Шу билан бирга, ёзувчини кўп саволлар ташвишга солади: инсоннинг феъл-атвори шаклланишига, шахсиятининг шаклланишига нималар таъсир қилади? Табиий мойилликлари ва қобилиятларими, келиб чиқишими ёки ижтимоий муҳитми? Нега кимдир олийжаноб ва одобли, кимдир эса ёмон ва ноинсоф жиноятчига айланади? Бу саволларга жавоб бериш учун Диккенс Нэнси образини сюжетга киритади. Бу жиноят оламига жуда ёш кирган қиз. Аммо бу унинг меҳрибонлиги ва олийжаноблигига тўсқинлик қилмайди. Айнан у Оливерни нотўғри йўлдан қайтаришга ҳаракат қилади.

Асарда Диккенс қаровсиз қолган болалар психологияси, уларнинг ҳаёт тарзини яхши очиб беради. Лондон кўчаларида Оливер билан бирга дайдиб юрасиз гўё. Муаллиф болаларни жиноятга ёки яхшиликка ундовчи омилларни ягона контекст остида тўқнаштира олади. Ҳануз жавоб топа олмаган саволимни сизга бериб, таҳлилни тугатмоқчиман: асар трагедия билан якунланганида ҳам шунчалик машҳур бўлиши мумкинмиди?

Хулоса

«Оливер Твист» – буюк Диккенснинг энг машҳур романи. Етим бўлиб қолган, Лондоннинг хароб маҳаллаларида юрган болакай ҳикояси. Кичкина қаҳрамоннинг тақдиридаги вазиятлар, унинг йўлидаги кўплаб учрашувлар, қийин ва хавфли саргузаштлар. Ижтимоий роман бугунги куннинг ҳам долзарб муаммолари аксидир. Шунинг учун ҳам бу асар китобхонлар орасида ҳозиргача жуда машҳур бўлиб, халқ китобига айланиб улгурган.

Қизиқарли фактлар

- Диккенс жуда иримчи одам эди. У ҳамма нарсага уч марта тегинарди – омад келтиради деб; жума кунини бахтли кун деб ҳисобларди; навбатдаги романининг охирги қисми чиққан куни у албатта Лондонни тарк этарди;

- Диккенс китоб ёзаётганида ҳар 50 сатрдан кейин бир стакан иссиқ сув ичарди;

- Ёзувчи ёдгорликлардан нафратланган. Адибнинг васиятига биноан унинг шарафига ҳайкал ўрнатилиши тақиқланган;

- Ҳар доим шимол томонга қараб ухлар эди. У буюк асарларини ёзаётганда ҳам шимолга қараб ўтирарди.

Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.