• Профилга Кириш
  • 1744009905_435.svg 1744009905_642.svg

  • Сўнгги янгиликлар
  • Асосий янгиликлар
  • Энг кўп ўқилган
  • Колумнистлар
O'zbekcha
Русский
English
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • Сўнгги янгиликлар
  • Асосий янгиликлар
  • Энг кўп ўқилган
  • Колумнистлар
    • USD12831.81
    • RUB163.75
    • EUR14606.45
    • Google play
    • App Store
    • Telegram
    • Тошкентда
      +25°C
      • Андижон
      • Қарши
      • Бухоро
      • Самарқанд
      • Фарғона
      • Сирдарё
      • Жиззах
      • Термиз
      • Наманган
      • Тошкент
      • Навоий
      • Тошкент вил
      • Нукус
      • Урганч
    • Daryo
      • Интернет-нашр
      • Таҳририят
      • Алоқа маълумотлари
      • Фойдаланиш шартлари
      • Махфийлик сиёсати
      • Янгиликлар архиви
    • Реклама
    • Ижтимоий тармоқлар
      • Instagram | Расмий
      • Instagram | Лайфстайл
      • Instagram | Спорт
      • Facebook | Расмий
      • OK | Расмий
      • YouTube | Daryo
      • YouTube | Daryo Рус тилида
      • YouTube | Daryo Глобал
    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte
    Daryo logo white
    • Ўзбекистон
      • Бошқалар
      • Навоий
      • Тошкент вилояти
      • Сирдарё
      • Жиззах
      • Қашқадарё
      • Сурхондарё
      • Хоразм
      • Бухоро
      • Самарқанд
      • Наманган
      • Фарғона
      • Aндижон
      • Қорақалпоғистон
      • Тошкент ш.
      • Меҳридарё
      • Об-ҳаво
    • Марказий Осиё
      • Ўзбекистон (Маҳаллий)
      • Афгонистон
      • Қирғизистон
      • Қозоғистон
      • Туркманистон
      • Тожикистон
    • Дунё
    • Пул
      • Бизнес
      • Иқтисодиёт
      • Молия
      • Крипто
    • Маданият
      • Кино
      • Китоб
      • Мусиқа
      • Шоу-бизнес
    • Лайфстайл
      • Аёллар саҳифаси
        • Фарзанд
        • Гўзаллик
        • Карьера
        • Маслаҳатлар
        • Мода
        • Рецептлар
      • Технологиялар
        • Архитектура
        • Гаджетлар
        • Илм-фан
        • Коинот
        • Медиа
      • Авто
      • Қўзиқорин
      • Саёҳат
      • Саломатлик
      • Таълим
        • Абитуриент
        • Инглиз тилини ўрганамиз!
    • Спорт
      • Футбол
      • UFC
      • Бокс
    infinix
    Daryo.uz - Login
    Daryo.uz Daryo.uz
    Daryo.uz - Login
    Илм-фан

    Сунъий ҳаёт, Ернинг ўрнини босадиган сайёра, одам эмбрионини таҳрирлаш. Ўн йилликнинг энг муҳим ўн илмий ютуғи

    2019 йил тугаб, XXI асрнинг иккинчи ўн йиллиги ҳам поёнига етди. Ташқарида аллақачон асримизнинг учинчи декадаси бошланган. Хўш, ўтган ўн йиллик илм-фан соҳасида қандай муҳим янгиликлари билан ёдда қолди? «Дарё» колумнисти Музаффар Қосимов сўнгги ўн йилликнинг энг муҳим ўнта илмий ютуғи ҳақида сўз юритади.

    2010 йил – илк «сунъий ҳаёт»

    2010 йил олимлар табиий ва сунъий нарсалар орасидаги чегарани хатлаб ўта олгани билан фан тарихидан жой олди. Ўшанда Крейг Вентер институти олимлари тарихда илк бор сунъий геномга эга организмни ҳосил қилишга муваффақ бўлганди. Улар Mycoplasma mycoides бактерияси учун сунъий ДНК жуфтликларини алоҳида ҳолда йиғиб чиқиб, кейин уни бундай гендан мосуво қилинган бошқа бир бактерияга жойлаштирди. Натижада ушбу бактерия сунъий геном билан яхлит организм кўринишида яшай бошлади ва унда белгиланган инструкцияга кўра ҳаракатланишга киришди. Мазкур сунъий геномли Mycoplasma mycoides бактерияси худди табиий турдошлари сингари кўпайиб, яшашда давом этди.

    Фото: Google Photos

    Фото: Google Photos

    Олимлар кейинчалик бу борадаги муваффақиятларини янада илғор натижалар билан давом эттирди. Чунончи, 2016 йилда энди улар 473 та гендан иборат биринчи синтетик микробни ҳосил қилган бўлса, 2017 йилда бактериянинг нақ бешта хромосомасини синтетик аналогига алмаштиришга муваффақ бўлди. Мазкур илмий гуруҳнинг якуний мақсади – муайян аниқ вазифаларни бажаришга мослаб «дастурлаш» ва бошқариш мумкин бўладиган сунъий микроорганизмларни ҳосил қилиш. Бунинг натижасида антибиотикларнинг фақат зарарланган ҳужайраларга мақсадли етиб борадиган турлари олиниши ёки озиқ моддалар сунъий ўстирилишига эришилиши кўзда тутилган. Хусусан, илмий гуруҳ, масалан, гўштни лаборатория шароитида «ўстириш» мумкин бўлишига ишонмоқда.

    2011 йил – ОИТС терапияси

    Ҳозирда дунё бўйича ОИТС билан зарарланиш хатари остида яшайдиган ва ишлайдиган минглаб одамлар вирусни юқтириш хавфини камайтирувчи препарат қабул қилмоқда. Бу препарат 2012 йилда сотувга чиқарилган бўлиб, унинг илк клиник тажриба ютуқлари 2011 йилда олинган эди. Ўшанда Sciense журнали тадқиқотни «йил муваффақияти» деб эътироф этганди. Препарат ОИТС вируси одамдан одамга юқишининг олдини олиши исботланди. Бу ютуқ ҳақиқатан ҳам 1994 йилдан буён бу борада эришилган ягона илмий-тиббий ютуқ сифатида муҳим (ОИТС онадан эмбрионга юқишининг олдини олувчи препарат 1994 йилда кашф этилган).

    Аслида бу борадаги тадқиқотлар 2005 йилда бошланган бўлиб, 2011 йилдаги натижа бу борадаги оралиқ, энг муҳим ютуқдир. Ўша тадқиқотларнинг якуний хулосаси кейинчалик, 2016 йилда эълон қилинди ва унда айтилишича, препарат ОИТС юқтириш хавфини 93 фоизгача камайтиради. Ҳақиқатан ҳам катта ютуқ!

    2012 йил – Хиггс бозони

    2012 йил июлида Катта адрон коллайдерида ишловчи физиклар жамоаси илм-фан учун ғоят аҳамиятли кашфиёт қилгани ҳақида хабар тарқалди. Улар замонавий физикадаги олам манзараси модели бўлмиш Стандарт моделга етишмаётган элементар субатом заррача – Хиггс бозонини «тутиш»га эришди.

    Фото: Google Photos

    Фото: Google Photos

    Хиггс бозонини кўпчилик «Тангри зарраси» номи билан ҳам таниган бўлса-да, унинг мавжудлиги илмий асосланган 1960 йиллардан бери бу борадаги баҳслар тинмаётган эди. Унинг мавжудлигига аксар физиклар ишонса ҳам, 50 йилга яқин вақт ўтса-да, уни биров «кўрмагани» катта шубҳаларга сабаб бўларди.

    Хиггс бозони – элементар заррачаларга масса бағишлайдиган субатом заррача бўлиб, 2013 йилдаги текширишлар 2012 йилги натижа тўғри бўлгани, яъни Хиггс бозони ростдан ҳам мавжудлигини исботлади.

    Фақат бу кашфиёт физиклар олдидаги саволларни янада кўпайтирди: маълум бўлишича, Хиггс бозони массаси кутилганидан ва ҳисоб-китоблардагидан бироз енгил экан. Бу дегани, ё ҳисоблашда хато бор, ё Хиггс бозонининг ҳам ҳар хил турлари бўлиши мумкин... Хуллас, Адрон коллайдери ҳозирда ушбу масалани ечиш билан шуғулланмоқда.

    2013 йил – «Вояжер-1» гелиосферани тарк этди

    Коинотга учирилганига 35 йил бўлган «Вояжер-1» сайёралараро автомат космик станцияси ниҳоят Қуёш тизимини тарк этди. Аслида бу воқеа 2012 йил августида рўй берган. Бироқ бунинг илмий далил-исботлари ёрдамидаги тасдиғи фақат 2013 йилда олинди ва олимлар бу мислсиз тарихий ютуқ билан бир-бирини табриклади. Тасаввур қилиб кўринг-а, одам қўли билан ясаб учирилган аппарат Ердан миллиардлаб километр масофага, юлдузлараро фазога етиб борди!

    Фото: Google Photos

    Фото: Google Photos

    Олимларнинг ҳисоб-китобига кўра, «Вояжер-1» яна 2025–2027 йилларгача Ерга маълумот узатиб тура олади. Кейин эса у бутунлайга жим бўлади. Унинг бортига олтин пластина жойланган бўлиб, унга Ерга оид тасвир, товуш ва хариталар жойланган. Мабодо қачонлардир «Вояжер-1»ни ўзга сайёралик онгли мавжудотлар тутиб олса, улар Ер ва ундаги ҳаёт ҳақида маълумот олиши мумкин бўлади!

    2014 йил – гравитация тўлқинлари

    Ҳозирда илм-фан коинот бундан 13,7 миллиард йил муқаддам Улкан портлаш оқибатидан вужудга келгани ҳақидаги хулосаси устига қурилган. Бундай хулосага асос бўлган кўплаб далиллар қаторида, ўша портлашнинг акс-садоси ўлароқ коинотда ҳануз замон-макон уйғунлиги мавжланиши – гравитация тўлқинлари мавжуд бўлиши тахмин қилинар эди. 2014 йил фанда бу тўлқинлар қайд этилиши, яъни уларнинг мавжудлиги исботланиши билан ёдда қолди. Бу тўлқинлар таъсирида реликт нурланишнинг қутбланиши ўзгарган. Қутбланишнинг ўзгариши фанда B-мод дейилади. B-модни ўша 2014 йилда Антарктидадаги BICEP2 телескопи қайд этишга муваффақ бўлди.

    Ўшандан буён гравитация тўлқинлари биз учун олам сирларини билишдаги яна бир муҳим восита ўлароқ хизмат қилмоқда. Гравитация тўлқинлари табиатини ўрганиш орқали астрономлар қора туйнукларнинг тўқнашув динамикаси ҳамда нейтрон юлдузларнинг қаърида содир бўлаётган ҳодисаларни тадқиқ этмоқда. Боз устига, гравитация тўлқинлари бизга коинотимиз айнан қандай тезлик билан кенгаётганини аниқлашда ёрдам бериши мумкин.

    2015 йил – одам эмбрионини таҳрирлаш методи – CRISP

    Ўтган ўн йилликнинг тиббиёт соҳасидаги энг катта мунозарали ва шубҳали ютуғи эмбрион генларини таҳрирлаш технологияси – CRISP усулининг яратилгани бўлса керак. Ушбу технология муайян бактерияларнинг ҳимоя механизмларини ўрганиш асносида дунёга келди. Cas9 ферменти билан боғлиқ ва муайян кетма-кетликдаги тартиб билан такрорланадиган генлар тўплами бу усул учун «молекуляр қайчи» вазифасини бажаради.

    Фото: Google Photos

    Фото: Google Photos

    Бу усул воситасида олимлар тирик организмларнинг ДНКдаги муайян қисмларни олиб ташлаб, ўрнига бошқаларини жойлаши мумкин. Бу орқали эса турли ирсий касалликлар олдини олиш ва ҳатто керакли кўринишдаги бола туғилишини «даструлаш» мумкин. Албатта, масаланинг ахлоқий тарафи ҳам мавжуд. Умуман олганда, мазкур илмий натижани ҳали катта ютуқ дейиш ҳам мушкул. Чунки ўша 2015 йилда бу борадаги илк маълумотни эълон қилган Хитойнинг Сунь Ятсен университети олимлари таҳрирлаган генли эмбрионлар барибир яшаб қолмади. Шу жиҳатдан, бу натижани фақат қисман муваффақиятли дейиш мумкин холос.

    2016 йил – ҳаёт шаклланиши мумкин бўлган жойда жойлашган экзосайёралар

    Бизга энг яқин жойлашган экзосайёрани астрономлар 2016 йилда аниқлади. Унгача оралиқ масофа «атиги» 4,2 ёруғлик йилини ташкил қиларди. Энг қизиғи, у юлдузига шундай қулай масофада жойлашганки, ўша сайёрада ҳаёт мавжуд бўлиши эҳтимоли мумкин экан. Албатта, бу Proxima b деб номланган бу экзосайёрада ҳақиқатан ҳам ҳаёт мавжуд дегани эмас. У шунчаки сув суюқ ҳолда барқарор сақланиши учун мос ҳарорат шароитига эга.

    Фото: Google Photos

    Фото: Google Photos

    Ўтган йиллар давомида олимлар бу экзосайёрада ҳаёт мавжуд бўлиши эҳтимолини кескин пасайтирадиган бошқа омилларни аниқлади. Хусусан, унинг юлдузидан сайёра томон кучли нурланишлар оқими йўналган бўлиб, бундай кучли радиация остида ҳеч қандай ҳаёт шакли яшаб қолмаган бўларди. Бироқ олимлар худди шунга ўхшаш, ҳаёт учун қулай шароитларга эга бошқа экзосайёраларни ҳам аниқладики, ҳали тадқиқотларнинг қизиқ натижалари бизни ҳайрон қолдиришда давом этиши тайин.

    2017 йил – қадимий тошқотган суяк

    Homo sapiens, яъни замонавий одам, сиз билан биз мансуб бўлган тур сайёрамизда кезиб юрганига қанча минг йиллар бўлди? 2017 йилда олимлар бу саволга «энг камида 300 000 йил!» деб дадил жавоб бера бошлади. Ундан аввал ийманибгина «200 000 йил атрофида бўлса керак», дейиларди.

    Фото: Google Photos

    Фото: Google Photos

    Албатта, бундай дадиллик учун кучли илмий асос бор. Чунки 2017 йили олимлар Марокаш ҳудудидаги ғордан ёши энг камида 300 000 йилга тенг бўлган бешта одам суягининг тошқотган намуналарини топди. Бунгача одамларнинг энг қадимги излари сифатида Шарқий Африка ҳудудидан топилган қолдиқлар эътироф этиларди. Шунга кўра, одамзотнинг бешиги айнан Шарқий Африка деб ҳисобланарди. Эндиликда биламизки, Африканинг ғарбида ундан ҳам ёши катта одамлар бор экан.

    2018 йил – дастлабки CRISP-чақалоқ

    2015 йилги ген таҳрирлаш технологиясининг илк муваффақиятли қўлланиши 2018 йилда юз берди. Ўша йили илк бор гени таҳрирланган эмбриондан чақалоқ дунёга келди. Бу ишни ҳам хитойликлар амалга ошириб, гени таҳрирланган эгизаклар туғилганини маълум қилди. Уларнинг айтишича, CCR5 гени таҳрирланган қизалоқларда ОИТСга чалиниш хавфи энг паст бўлармиш. Бироқ кейинчалик эълон қилинган маълумотларга кўра, гени таҳрирланган эгизакларда қандайдир номаълум мутация бошланган. Яъни натижа аслида қарама-қарши бўлиб чиқмоқда ва энди бу эгизакларнинг тақдири қандай бўлиши ҳам катта савол остида. Энг катта масала эса бу ишларнинг ахлоқий жиҳати билан боғлиқ. Одам ирсиятига, айниқса, туғилиши кутилаётган болалар тақдирига сунъий аралашиш қанчалик тўғри ўзи? Бунинг оқибати қандай бўлади? Бу саволлар очиқ қолмоқда.

    Айтганча, тадқиқотларга бош-қош бўлган ва чақалоқларни мутацияга рўбарў қилган олимнинг ўзи изсиз ғойиб бўлганмиш...

    2019 йил – тарихда илк бор қора туйнук кўланкасининг фотосурати олинди

    Илм-фанда деярли юз йилдан бери ҳаммани қизиқтириб келган ва одамлар орасида ваҳима уйғонишига сабаб бўлган энг сирли объектлардан бири қора туйнукларлардир. Олимлар қора туйнуклар мавжудлигини аввалига фақат тахмин қилди; кейинчалик ҳисоб-китоблар ва билвосита белгилар орқали мавжудлигини исботлашди ҳам. Лекин қора туйнук аслида қандай кўринишда бўлишини ҳеч ким кўрмаган эди. 2019 йил апрелигача.

    Фото: NASA

    Фото: NASA

    Ўшанда олимлар нафақат илм-фан оламини ҳайрон қолдирди, илм-фандан йироқ одамлар ўқийдиган сайт ва газеталарнинг ҳам бош саҳифаларини эгаллаган суратни эълон қилди. Бу – тарихда илк бор олинган қора туйнук тасвири бўлиб, ўшанда астрономлар M87 объектига тегишли галактика марказидаги қора туйнук кўланкаси суратини намойиш қилган эди. Ушбу қора туйнукнинг диаметри бизнинг Қуёш тизимимиз диаметри билан таққосласа бўладиган даражада катта бўлиб, эндиликда бу илмий ютуқ эгалари қора туйнукнинг видеотасвирини олиш устида изланмоқда.

    23.01.2020, 14:55   Изоҳ (0)   132282
    Facebook Twitter LinkedIn Telegram Email

    Изоҳ (0)

    Кириш
    Жавоб қолдиринг Бекор қилиш

    Мавзуга доир

    Динозаврлар қирилиб кетишининг жумбоғи ўз ечимини топди

    18.01.2020, 10:39

    Ер магнит қутбининг рекорд даражада силжигани қайд этилди

    20.12.2019, 20:35

    Тарихда биринчи марта ғайритабиий мавжудотларнинг тасвири топилди

    14.12.2019, 08:23

    Океан тубидан минглаб сирли объектлар топилди

    12.12.2019, 08:25

    Олимлар ҳар қандай саратон ҳужайрасини ўлдирадиган вирусни яратди

    07.12.2019, 09:29

    Таиландда янги турдаги динозаврнинг қолдиқлари топилди

    12.11.2019, 04:36
    ×Lightbox Image

    Daryo.uz | Сизнинг муаммоингиз ечими


    Sello Ecosystem Фарғона, Андижон ва Наманганда Sello Summer Fest ёрқин фестивалини ўтказди


     Coca-Cola жамғармаси ва Глобал атроф-муҳит ва технологиялар жамғармаси (ГЕТФ) “Айланма иқтисодиёт келажаги учун ҳамкорлик битими (PACТ)” ни эълон қилганлиги ҳақида маълум қилди


    Тошкентда халқаро финтех-ҳодиса — Visa Cashлесс Форум 2025 бўлиб ўтди 


    Янги уфқлар: Centrum Air ҳафтасига икки марта Тошкентдан Бишкекка парвозларни амалга оширади


    Kapitalbank ва Visa Ўзбекистон терма жамоасининг ЖЧ-2026 саралаш ўйинини БААда тантанали равишда очишди


    Замонавий Haval Jolion энди 0% муддатли тўлов шартида 


     ADM Jizzakh Жиззахда жойлашган 5-ихтисослаштирилган муассаса тарбияланувчилари эҳтиёжи учун автобус тақдим қилди


    Навоий инновациялар университети — келажагингизни кафолатлайдиган замонавий таълим маскани! 


    AVO'дан янги омонат: йиллик 25% гача — 6 ойда орзуингизни амалга оширинг


    Tenge Bank Tenge24 иловасида янги рақамли автокредитини эълон қилди


    UZTELECOM "Мурувват" тарифини тақдим этади: Атиги 25 000 сўм эвазига ғамхўрлик ва эътибор билан бойитилган алоқа


    UCMG Амстердамда бўлиб ўтаётган Мoney 20/20 Europе халқаро финтеч кўргазмасида Ўзбекистон номидан иштирок этади


    Сув — бебаҳо неъмат: Агробанкдан фермерлар учун янги методик тўплам


    Mobiuz "Меҳрибон" имтиёзли тариф режасини тақдим этди


    Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари Европага йўл олмоқда

     

    Тавсия этамиз

    Чумчуқларга ем бўлган бургутлар. “Ўргимчак тўри” операцияси Россия учун қанчага тушади?

    4 июн, 18:49
    Audio Icon

    Қуриб қолган кўчатлар, миллионлар шамолга учдими?

    4 июн, 15:03

    Фелдмаршалга алмаштирилмаган Сталиннинг зурриёти — “доҳий” нега ўғлини урушга юборган эди?

    3 июн, 21:10

    Кўзи ўткир, қулоғи сезгир темир қушчалар. Разведкачи дронларнинг “катта акалари”

    3 июн, 20:40
     
     
     

    Сўнгги янгиликларга ўтиш

    Қашқадарёдаги масжид АҚШ гранти кўмагида реставрация қилинди

    Ўзбекистон | 7 июн, 12:16

    Ўсмирлигида масхара қилинган, депрессиядан қийналган, ҳатто жонига қасд қилишга уринган: кўп фарзандли она Анжелина Жоли 50 ёшда

    Кино | 7 июн, 11:43

    Ўзбекистонда уй-жойлар асл нархидан 17 фоиз қимматлиги маълум қилинди

    Ўзбекистон | 7 июн, 11:16

    Трамп Германияга рус гази ўрнига Американикини таклиф қилди

    Дунё | 7 июн, 11:05

    Бир соатга ҳам етмайди: атир ифори узоқ сақланмаслигига 4 та сабаб

    Аёллар саҳифаси | 7 июн, 10:50

    Остон Ўруновнинг ўрнига қайси футболчи йиғинга жалб этилгани маълум қилинди

    Спорт | 7 июн, 10:46
    Daryo About Us

    «Daryo» интернет-нашрининг (Ўзбекистон матбуот ва ахборот агентлиги (ЎзМАА, ҳозирги Ўзбекистон Республикаси Президенти Администрацияси ҳузуридаги Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги) томонидан 13.03.2015 йил санасида 0944-сонли гувоҳнома билан оммавий ахборот воситаси сифатида рўйхатга олинган). Матнли материалларини тўлиқ кўчириш ёки қисман иқтибос келтиришга, шунингдек, фотографик, график, аудио- ва/ёки видеоматериалларидан фойдаланишга daryo.uz сайтига гиперҳавола мавжуд бўлган ва/ёки «Daryo» интернет-нашрининг муаллифлигини кўрсатувчи ёзув илова қилинган тақдирда йўл қўйилади. Чоп этиладиган баъзи маълумотлар 18 ёшга тўлмаган фойдаланувчиларга мўлжалланмаган бўлиши мумкин. Info@daryo.uz

    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte

    © «Simple Networking Solutions» МЧЖ, 2013–2025

    Ёш бўйича чеклов

    Хато топдингизми? Ctrl+Enter тугмаларини босинг

    • Фойдаланиш шартлари
    • Махфийлик сиёсати
    • Реклама
    Нимани қидирамиз?

    Sign In or Register

    Хуш келибсиз!

    Тизимга киринг ёки Рўйхатдан ўтинг.

    Google

    ёки Э-Почта орқали

    Изоҳ қолдиришингиз, Фойдаланиш шартлари ва Махфийлик сиёсати шартларини қабул қилганингизни англатади

    Рўйхатдан ўтинг

    Рўйхатдан ўтганмисиз? Login.

    Google

    ёки Э-Почта орқали

    Сизга парол электрон почта орқали юборилади.

    Изоҳ қолдиришингиз, Фойдаланиш шартлари ва Махфийлик сиёсати шартларини қабул қилганингизни англатади

    Матнда хато топдингизми?

    ×

    Раҳмат. Биз сизнинг хабарингизни олдик ва хатони имкон қадар тезроқ тузатамиз.