Радиация одамлар онгида энг хавфли хасталик манбаларидан бири сифатида ўрнашиб қолган. Радиациянинг хавфи – бор гап, лекин турли сабабларга кўра баъзан бу хавфни орттириб кўрсатиш ҳолатлари кузатилади. Meduza нашри шу масалага ойдинлик киритиш мақсадида нурланишга оид асосий саволларни тўплаб, уларга жавоб берди. Қуйида ушбу материални ўзбек тилида тақдим этамиз.
Нурланиш қанчалик хатарли?
Нурланиш (радиация) ҳаммани қаттиқ чўчитади. Айниқса «Чернобиль» сериали чиққач, одамлар бўш пайтларида бир-бирларига нурланишнинг зарари ҳақида ваҳимали ҳикоялар айтиб бермоқда. Бироқ нурланишнинг хатари ҳақида шундай ваҳима тарқатаётганларнинг мутлақ кўпчилиги ён-атрофда хатарли нурланиш борми, йўқми, билмайди; башарти бўлса, унинг даражаси қандай эканлигини махсус асбоб-ускуналарсиз аниқлашнинг иложи йўқ. Ваҳималар эса баъзиларда қўрқув ва фобияларни келтириб чиқараётгани ҳам бор гап.
Мавзуга оид:
«Портлаш эҳтимоли йўқ». «Чернобиль» сериали, ҳақиқат, масъулият ва инсоният ҳақидаБиз АЭС қурилишига қарши эмасмиз, лекин… «Атомчи»ларнинг бир нотўғри талқини ҳақида
Албатта, зиён етказиши мумкин бўлган ҳар қандай нарсадан чўчиш инсон табиати учун хосдир. Бироқ нурланиш ўша ваҳима қилинганичалик кучли зиён етказмайди. Масалан, Фукусима авариясида радиациянинг тўғридан тўғри таъсиридан вафот этган қурбонлар сони 1 нафар холос; қолган барча қурбонлар одамларни эвакуация қилишда йўл қўйилган хатолар ҳамда тиббий ёрдам кўрсатилиши кечиккани сабабидан вафот этган. Чернобиль АЭС фалокатида ҳам жисмонан жабр кўрганлардан кўра руҳан жабрланганлар сони кўпроқ бўлган. Боз устига, бу одамларнинг ҳалокат ҳақида ўзи учун тўқиб чиқарган ва ўзи ишониб қолган уйдирма ваҳималари уларнинг онгига асл аҳволдан ҳам аянчлироқ акс таъсир кўрсатган.
Радиация нурланиш касаллиги ва саратонга сабаб бўлади-ку?!
Албатта, радиация нурланиш касаллигига ва саратонга сабаб бўлиши мумкин. Лекин ҳар доим ҳам эмас. Радиациянинг организмда қандай акс-садо беришига кўплаб омиллар таъсир кўрсатади. Бу нурланишнинг турига боғлиқ. Радиация – ионланувчи нурланиш энергиясининг бир тури бўлиб, у атомлардан электронларни уриб чиқариб юборишга ва уларни ионга айлантиришга қодир кучга эга. Шу сабабли нурланиш туфайли ДНК ҳамда ҳужайра мембранасига тўғридан тўғри ёки билвосита зарар етиши мумкин.
Ионланувчи нурланишлар ҳам ҳар хил бўлади:
- альфа-нурланишлар одам танасига кийим-бош ҳамда тери орқали ҳам кириб кела олади. Альфа-нурланиш ташувчи радионуклид танага оғиз ва нафас олиш йўллари орқали ёки очиқ яралар орқали тушган ҳолларда зарар етказади;
- бета-нурланиш оддий ғиштин девор ёки ёғоч орқали ўтиб кета олмайди, лекин одам терисидан бемалол ўта олади. Бироқ тери орқали ўтган бета-нурлар асосий ҳаётий муҳим ички органларга етиб бора олмайди. Бунинг ҳам зарари фақат нафас йўлларига тушганда ва очиқ яраларга тушганда кузатилади;
- гамма-нурланиш органларга жуда кўп тўсиқларни ошиб ўтиб ҳам етиб бора олади. Бундай нурларни жуда қалин бетон девор ёки бир неча сантиметр яхлит қалинликдаги оғир металл тўсиб қола олади холос.
Ионланувчи нурланишлар манбаи турли радионуклидлар бўлиши мумкин. Масалан, цезий-137 ўзидан бета ва гамма-нурлар таратади.
Таъсир дозаси ва вақти
Одам танаси қабул қилиб олган нурланиш дозаси грей бирлиги билан ўлчанади. Қисқартмаси – Гр. Уни масса бирлиги грамм билан адаштирмаслигингизни сўраймиз. Танага сингиган бир грей нурланишнинг қанча зарар етказишини эса зиверт бирлигида белгиланади. Қисқартмаси – Зв. Уни нурланишнинг эквивалент дозаси бирлиги ҳам дейилади. Бета ва гамма-нурланишлар учун коэффициент 1 га тенг, яъни 1 грей = 1 зиверт. Альфа-нурланиш коэффициенти эса 20 зивертга тенг.
Энди қиёсий мисоллар келтирамиз. 10 грей нурланиш ютган одам танаси яқин 5–12 кун ичида 100 фоиз эҳтимол билан ўлимга юз тутади. Бунда ўткир нурланиш касаллиги келиб чиқади. Шунча танасига нурланиш сингдирган одамда бир неча соат ичида қаттиқ чанқаш, қайт қилиш, ич кетиши ва бош оғриши сингари симптомлар пайдо бўлади. Бемор комага тушиб қолиши ҳам мумкин. Жуда юқори дозаларда эса тери қизариб, қаттиқ қичийди ва яралар пайдо бўлади. Чернобилда 35 киши 5 грейдан юқори нурланиш дозаси қабул қилган. Нурланиш касаллиги эса 0,7 грейдан юқори доза ютилгандаёқ намоён бўлади.
5 грейдан паст нурланиш дозалари кейинчалик саратон касалликларига омил бўлиши мумкин. Умуман олганда, ионланувчи нурланишлар бу расман тан олинган канцероген (яъни саратон келтириб чиқарувчи) саналади. Ҳисоблашларга кўра, 100 мЗв эквивалентдаги нурланиш дозаси онкологик касалликлар келиб чиқиши хавфини кучайтиради. Бунда ушбу дозадаги нурланиш муттасил таъсир қилиб турган организм ўз-ўзини доимий тиклаб олишга улгуради ва қисқа муддатли интервалларда салбий оқибатлар кузатилмайди. Бироқ узоқ муддат давомида йиғилиб борган ДНК мутациялари онкологик касаллик ривожланишига олиб келиши мумкин. Бутунжаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти ҳужжатларига кўра, бундай ҳолларда саратон келиб чиқиши хавфи, қабул қилинган нурланиш дозасига пропорсионал бўлади.
Бироқ ҳозирги кунда айнан қандай нурланиш дозаси мутлақо хавфсиз эканини тасдиқловчи бирор маълумотнинг ўзи йўқ. Компьютер томографи ёки ишлаб чиқаришларда қўллашга рухсат этилган радиоактив материаллар сингариларнинг таъсиридан олинадиган нурланиш дозаси сингарилар нисбатан бехатар деб ҳисобланади ва у ҳам йилига 1 мЗв дан ортиб кетмаслиги лозим.
Лекин бизда табиий нурланиш манбаларининг кўрсаткичлари билан таққослаш имкони мавжуд. Масалан, биз муттасил равишда космик нурлар ва радон газининг радиация таъсири остидамиз. Кўпчилик ҳаётида албатта рентген ва компьютер томографияси сингари тиббий ташхис аппаратларига тушган.
Паст дозаларнинг инсон танасига таъсири жуда кам ўрганилган ва баъзи (ишончсиз) манбалар кичик дозали нурланишлар ҳатто саломатликка ижобий таъсир қилади деб ҳам таъкидлайди (паст дозали радиация ва токсинлар одам танасига ижобий таъсир қилади дегувчи концепцияни фанда «гормезис» дейилади). Авваллари, ХХ аср бошларида, ҳали радиоактивлик фани энди-энди пайдо бўлган пайтларда нурланиш билан одам танасини ёшартириш, қишда иситиш ва чиниқтириш мумкин деб қатъий ишонилар эди. Ҳозир ҳам айрим курортларда радонли ванна қабул қилиш хизмати таклиф этиладиган жойлар бор.
Нима бўлганда ҳам, ҳозирда етакчи тиббиёт муассасалари ҳамда радиологик ҳимоя ташкилоти томонидан ALARA тамойилига амал қилиш тавсия этилади. ALARA инглизча as low as reasonably achievable сўзларининг аббревиатураси бўлиб, у белгиланган меъёрларга ҳам етказмасдан, имкон қадар паст нурланиш дозаси билан ишлашни тавсия қилади. Бошқача айтганда, агар аниқ ташхис қўйиш учун рентгенография қилиш зарур бўлса, буни қилиш керак; агар бунинг нафи шубҳа остида бўлиб, усиз ҳам касалликни даволаш имконли бўлса, унда рентгенга тушмаган маъқул деганга ўхшаш ғоя бу. Яъни, имкон қадар нурланишдан узоқроқ юриш ва «ҳар эҳтимолга қарши» деб ҳам рентгенга тушавермасдан, ўзини дозага тутиб бермаслик керак, деган фикр ётади ALARA моҳиятида.
Зарарлаш жойлари
Нурлатиш усулида даволашда ютилган радиация дозаси соатига 12 грейдан ошиб кетиши мумкин. Бироқ бундай юқори нурланиш дозаси одамни ўлимга олиб келади. Шу сабабли радиотерапия фақат тананинг кичик қисмларига ва ўта ҳаётий муҳим аъзоларнинг керакли жойига нисбатангина ўтказилади. Бунда қолган барча аъзоларни максимал ҳимоя остига олинади.
Таъсир механизми
Радионуклидлар организмга озиқ-овқат, сув, ҳаво ёки очиқ яралар орқали тушганида албатта зарарли бўлади ва касалликка олиб келади. Лекин ўткир нурланиш касаллигини келиб чиқиши учун бундай бўлиши шарт ҳам эмас. Ўткир нурланиш касаллиги асосан гамма-нурларнинг ташқи тарафдан таъсир қилиши туфайли келиб чиқади. Радионуклидлар овқат, сув, ҳаво ёки яралар орқали организмга тушганда онкологик касалликларга йўлиқиш хавфи ортади, лекин ўткир нурланиш касаллиги келиб чиқиши эҳтимоли жуда кам бўлади. Одам танаси радиация билан ичкаридан зарарланганидан кейин бир муддат давомида ён-атрофдагилар учун хавфли бўлиб туради. Чунки унинг сийдиги, қони ва терлаши орқали радиоактивлик ташқарига чиқиши мумкин. Радиотерапия ва рентгенография билан даволанаётган одам хавфли эмас. Чунки у танасига нурланиш қабул қилиб олган бўлса-да, лекин танасининг ўзида нурланиш манбаи мавжуд эмас. Радиоактив чанг ёки намликнинг терига ва кийимга тушишидан ташқи радиоактив ифлосланиш юзага келди дейилади. Бундай радиоактив зарраларни ювиб ташлаш, радиация ўрнашган кийимни ечиб ташлаб юбориш орқали унинг таъсиридан қутулиш мумкин.
Одамнинг ёши ва радиациянинг унга таъсири
Нурланишнинг ножўя таъсирига айниқса гўдак болаларнинг организми таъсирчан бўлади. Эмбрион ёки ҳомиланинг нурланиши, унинг нобуд бўлишидан бошлаб кейинчалик юзага чиқадиган салбий оқибатлари билан намоён бўлиши мумкин. Бунда ҳам барчаси қабул қилинган нурланиш дозасига боғлиқ бўлади. Ютилган нурланиш дозаси 0,1 грейдан паст бўлганда ҳеч қандай салбий оқибатларни келтириб чиқармайди.
Изоҳ (0)