Тарихдаги энг йирик АЭС ҳалокатлари

«Дарё» «Чернобиль» сериали ва унинг атрофидаги баҳсларни ёритишда давом этади.

Кўп одамлар тушунчасда АЭС хавфли ва бунга Чернобилни мисол қилишади. Аниқ бўлмаган статистик кўрсаткич билан ваҳима қилишади. Аммо Чернобил фожиаси тарихдаги биринчи ва охирги АЭС ҳалокати эмас. Қуйида энергетика бўйича илмий тадқиқотчи Сарвар Қурбонов тарихдаги энг йирик АЭС ҳалокатларига қисқача тўхталиб ўтади.

1949 йил 3 март, «Маяк» комбинати, Челябинск вилояти, Россия. Дарёга авария туфайли радиоактив чиқиндилар оқизиб юборилиши натижасида 41 та яшаш пунктидаги аҳоли радиациядан касалланиши кузатилган.

1952 йил 12 декабрь. Канаданинг Чок-Ривер шаҳарчасига CANDU реакторини бошқаришда хатолик туфайли бошқариб бўлмайдиган занжир реакцияси юзага келиб, реактор эриб кетган. Бунинг оқибатида радиация тарқалган ва ерга оғир радиацияланган сув оқиб чиқиб кетган.

1955 йил, Айдахо штати, АҚШ. Тажриба жараёнида инсон омили туфайли EBR-1 реакторининг 40 фоизи эриб кетган. Одамларда АЭСлар қурилишига қарши кайфият пайдо бўлмаслиги учун зарар ва талафот ҳозиргача очиқланмайди.

1957 йил, Буюк Британия, Уиндсклей ядро татқиқотлар маркази. Техник регламент бузилиши оқибатида жаҳондаги жуда катта техноген авария содир бўлган. Бу авария оқибатида 8 тонна уран ёқилғиси ёниб кетган, Атлантика океанига ва атмосферага тахминан 20000 Ки радиоактив чиқинди ташланган. Зарарланиш радиуси 520 квадрат километрни ташкил этган. Аниқланган ўлимлар сони – 39 та. Чернобиль билан солиштирганда кўлами катта.

1957 йил 29 сентябрь, «Маяк» кимё комбинати, Челябинск вилояти, Россия. Автоматик совутиш тизими бузилиши оқибатида радиоактив чиқинди сақланадиган бетон омборда портлаш содир бўлган ва радиация тарқалган. Радиацион қолдиқлар 217 та аҳоли жойига етиб борган. Кўлами бўйича катта авариялар сирасига киради.

1961 йил, АҚШ. HTRE графит секинлаштиргичли реактори тадқиқот маркази, Вашингтон штати, Ричланд шаҳри, АҚШ. Иш режимида бузилиш бўлиб, табиатга радиоактив чиқинди ташланган. Бундан ошиқ маълумот жуда қаттиқ сир тутилади, чунки шу йилларда АҚШда атом энергетикаси катта тезликда ривожланиб, у хавфсиз деган тарғибот воситасида иш олиб борилаётган эди.

1961 йил, SL-1 тажриба реактори, Айдахо штати, АҚШ. Ходимлар айби билан иш режими бузилган ва катта миқдорда радиацион чиқиндилар чиқариб юборилган, уч киши жойида ҳалок бўлган. Бу ҳам ўта катта талафотлардан ҳисобланади, аммо тафсилотларнинг кўп қисми сир тутилади.

1966 йил, Ферми АЭС, Лагуна-бич, Мичиган штати, АҚШ. Ускуналар ўз вақтида ишламаслиги ортидан иссиқлик ташувчи канал ёпилиб қолган, натижада фаол зона, яъни ёқилғи ёниш камераси қисман эриган. Бунинг оқибатида радиоактив чиқинди АЭС ҳудудидан чиқиб кетган.

1968 йил, Лусенс АЭС, Швейцария. Ускуналар тўғри ишламагани ва иссиқлик ташувчи канал коррозияга учраб, ёпилиб қолиши оқибатида радиоактив чиқиндилар ташқарига чиққан, бу фаол зона эришига сабаб бўлган.

1969 йил, Сен Лорен АЭС, Франция. Авария промзонадан ташқарига чиқиш хавфи бор ҳисобланган ва бир йилга тўхтатиб қўйилган. Бунга сабаб реакторда ёқилғи алмаштириш жараёнидаги хатолик бўлиб, у реактор ичига тўкилиб кетган. Реакторда портлаш содир бўлиб, ташқи муҳитга радиация тарқалган.

1971 йил, Норсенс-Сент-Пол реакторлари, Миннесота штати, АҚШ. Сув сақлаш ва тиндириш омбори тўлиб қолгани натижасида 2000 литр оғир радиоактив сув Миссисипи дарёсига чиқиб кетган, аниқланмаган қанчадир қисми Сент-Полшаҳри сув таъминотига қўшилиб кетган.

1979 йил 28 март, Три Майл-Айленд АЭС, 900 МВт, Пенсильвания штати, АҚШ. Кўлами бўйича Чернобилдан кейинги ҳалокат ҳисобланади. «Чернобиль» фильмидаги каби қурилиш лойиҳаси хатоси бўлгани сабабли қаттиқ сир тутилган. Чунки аҳоли орасида бу хавфсиз атом деб ташвиқот олиб борилган. Иссиқлик ташувчи йўқолиши оқибатида фаол зона қуриши ва эриши юзага келган. Авария оқибатида радиоактив маҳсулотлар ва чиқиндилар атмосферага чиқариб юборилган. Бу жуда қисқа таъриф, аммо фожиа Чернобилдан ҳам ёмон бўлган: радиоактив моддалар чиқиши кеч аниқланган ва ҳодиса жуда қаттиқ сир тутилган. Аҳолини мажбурий эмас, ихтиёрий кўчириш амалга оширилган. Персонал қаттиқ ишлаб, ҳеч қаерга кетмай, авария сабаблари ва ечимини топган ва уни бартараф қилган. Ушбу авария талафоти бошқа штатларгача етиб борган. Аммо шу вақтда ўнлаб АЭС лойиҳалари фаол бўлгани боис сир сақланган, негаки ҳақиқат ошкор бўлса, «хавфсиз атом» таърифига зид лойиҳаларга маблағ ажратилиши тўхташи мумкин эди.

1981 йил, Суруга АЭС, Япония. Радиация фаол зонадан чиқиши натижасида 56 ишчи оғир дозада радиацияланган, 278 ишчи эса аварияни бартараф қилишда кичик дозалар олган.

1982 йил, Джина АЭС, PWR реакторли, 490 МВт, Нью-Йорк штати, АҚШ. Парогенератор трубаларида авария содир бўлиб, радиоактив буғ ҳавога кўтарилган. Зарарни аниқлаш имкони бўлмаган.

1983 йил, Торонто АЭС, Канада. АЭСда авария туфайли 20 тонна радиоактив сув табиатга чиқиб кетган, талафот кўлами тўла аниқланмаган ва очиқланмаган.

1986 йил, Керр-Мак-Жи АЭС, Оклахома штати, АҚШ. Бу ҳам очиқланмаган ва талафот миқёси яшириб келинадиган авария. Ёқилғи цилиндри портлаб кетган, бир киши ўлган, юзлаб одам шифохонага оғир тан жароҳатлари билан ётқизилган. Талафот рақамлари аниқ берилмаган.

1986 йил 26 апрель, Чернобиль АЭС, Киев вилояти, Украина ССР. АЭС 4-блокида портлаш туфайли катта техноген фожиа содир бўлган. Портлаш ишчилар тажриба олиб боришда хатога йўл қўйгани боис содир бўлган. Авария оқибатида 190 тонна радиоактив модда ташқарига чиққан. Расмий маълумотга кўра, 31–300 киши радиацияланган. 160 минг квадрат метр жой зарарланган. 400 минг одам кўчирилган.

1986 йил май ойи, Шимолий Рейн АЭС, Германия. Буғ қувурларидаги авария туфайли оғир радиацияланган буғ ҳавога кўтарилган.

1986 йил 23 июнь, Токиаимура ядро мажмуаси, Япония. Ёқилғи плутоний сизиши оқибатида 12 киши, шу жумладан, МАГАТЭ вакиллари радиацияланган.

1991 йил 11 октябрь, Чернобиль АЭС, Киев вилояти, Украина ССР. 2-блокдаги генератор бирдан ўчиши натижасида тармоқда водород портлаши эвазига турбина зали томида ёнғин содир бўлган ва 3,5 соатда бартараф этилган. Авария талафоти промзонадан чиқмаган.

1999 йил 30 сентябрь, АЭСлар учун ёқилғи тайёрлаш заводи, Япония. Ходимлар айби билан ёқилғида занжир реакция содир бўлиб, 17 соат давом этган, бунинг оқибатида 439 киши радиацияланган, 119 киши оғир, меъёрдан ортиқ, уч киши ўта оғир радиацияланган, бир киши ҳалок бўлган.

2002 йил 15 ноябрь, Михамо АЭС. Совутиш тизимидаги носозликлар туфали радиоактив оғир сув сизиб чиққан ва бу уч кун давом этган. 3-реактор қўлда ўчирилиб, авария бартараф қилишга киришилган, аммо табиатга ва промзона ҳудудидан ташқарига радиоактив сув кам миқдорда тарқалиб улгурган.

2004 йил 9 август, Михамо АЭС. 3-реактор турбинасидаги авария туфайли кучли радиоактив пар 200 даража ҳароратда чиққан ва хизматчилардан тўрт нафари иш жойида ҳалок бўлган, 18 нафари қаттиқ жарогатланган.

2008 йил, Флёрюс АЭС, Бельгия. Давлат ўз атом энергетикаси хавфсизлигини синаш учун тажриба ўтказиши вақтида радиоактив ёд атмосферага чиқариб юборилган. Бу катта авария эмас. Бельгияда еттита АЭС бўлиб, шу кунгача ўндан ортиқ авария содир бўлган. Деярли ҳеч қайси промзонадан ташқарига чиқмаган ва авария талафоти четда кузатилмаган.

2011 йил 11 март, Фукусима-1 АЭС, Япония. Ер қимирлаши ва кетидан сунами келиши натижасида электр таъминотида узилиш бўлган ва бунинг оқибатида совутиш тизими ишлашдан тўхтаган. Совутиш тизими ишламаган 1, 2, 3-реакторларнинг фаол зонаси эриган, оқибатда радиоактив чиқиндилар табиатга чиқиши кузатилган.

Хулоса қилиб айтганда, хавф-хатар доим бор, агар хавфдан қўрқсак АЭС дан 40 баробар зарари кўпроқ ИЭС ҳам ишлатмаслигимиз керак. Аварияларни таҳлил қилсангиз, энг демократик ва ривожланган давлатларда содир бўлган ва улар ваҳима қилиб юбормаган. Бунинг сабаби эса, энергиясиз иқтисодни ва одамлар яшаш шароитини кўтариб бўлмайди.

P.S.: Хавфлилик даражаси жиҳатидан кимёвий заводларимиз ҳам ортда қолмайди ва ҳозиргача беталофат ишлаб келябди.

Сарвар Қурбонов тайёрлади.