Америка таълим тизими Ўзбекистон таълим тизимини ўзгартириши мумкинми?

«Дарё» колумнисти, «Буюк Келажак» экспертлар кенгаши аъзоси, Жанубий Кореянинг Пусан чет тиллар университети профессори Азамат Акбаров АҚШ таълим тизими Ўзбекистон таълим тизимига қандай таъсир кўрсатиши мумкинлиги хусусида ўз фикрларини айтиб ўтади.

Иқтисодий ва бошқа жиҳатлардан мустақил бўлишни хоҳлаган давлат учун таълим ҳал қилувчи ўрин тутади. Фикримизча, ушбу мақсадга эришиш учун Ўзбекистоннинг олдида ҳали узоқ сафар турибди. Мамлакатда яқин ўтмишда содир бўлган сиёсий ўзгаришлар натижасида ҳукумат таълим тизимининг муҳимлигини тушуниб етди. Шунга қарамай, буни исбот қилиш бу соҳада учун бироз илгари сурилиш бўлди холос. Илгари силжишнинг йўқлиги бугунги кун ўрганувчилар авлодининг талаб-эҳтиёжларидан тушунмаслик ва бехабарлик натижасидан келиб чиқади. Мактаб ва университетлар маъмуриятлари ечилиши лозим бўлган устувор масалаларни таълимнинг асосий мақсадидан узоқлаштириб юборишган. Натижада ўқитувчининг роли, обрўси тушиб кетди, ва бунинг оқибатлари яққол кўриниб турибди.

Таълим тизимимизни такомиллаштириш йўлларининг бошқа мамлакат таълим тизимида биз топган усулларидан бири бошқа тизимни олиб кириб, жорий қилишдан иборат бўлди. Бироқ чет мамлакат таълим тизимида мавжуд асосий камчиликларини таҳлил қила олмаслик ёки кўра билмаслик бизнинг асосий муаммомиздир. Таълимни жорий қилиб, биз яна ўша муаммо такрорлаймиз ва мақсадларимизга эриша олмаймиз. Ушбу мақолада мен АҚШ таълим тизимининг асосий камчиликларини кўрсатиб ўтмоқчиман.

АҚШда таълим тизимда мавжуд бир қатор муаммолар туфайли назарда тутилгандагидай самарадор эмас. Таълим сиёсати ва қарор қабул қилиш ишларида сиёсий ва ижтимоий фарқлар муаммоларининг сингиб кетганлиги туфайли ўқувчи-талабаларга хилма-хиллик билан қандай мурожаат қилиш, ўрганиш ёки зиддиятларни қандай енгиб ўтишнинг тўғри, фойдали усуллари таклиқ қилишмайди. Бунинг устига, ижтимоий-сиёсий масалалар атрофида ўтказилаётган кенг қамровли баҳсларнинг орасида, мактабларда фирибгарлик масаласи ва ҳатто баҳолаш тизимидаги номутаносибликлар ва эҳтимолий адолатсизлик масалалари каби ҳал қилинмаётган кўпроқ аниқ, қатъий муаммолар мавжуд.

Кўп ҳолларда мактабларда мавжуд муаммолар Америка таълим тизимининг келажаги ҳақида қабул қилиниши керак бўлган муҳим қарорларни қабул қилишга хоҳиш, имкониятнинг йўқлиги билан боғлиқдай туюлади. Ҳақиқий ва жорий вақтда жиддий аҳамиятга ва қимматга эга бўлган масалаларга эътибор қаратишнинг ўрнига, ички низолар ва қарорларнинг йўқлиги билан вақт беҳуда сарфланмоқда. Баҳс-мунозарларда вақтни бекор ўтказишнинг ўрнига умумий маънода тизимга таъсир қилувчи ва билимли ёшларни тайёрлаш каби натижа берувчи каттароқ масалаларни ҳал қилиш ва бошқа мавзулар ҳақида баҳс-мунозаралар Америкада таълим сифати яхшилангандан кейинги вақтларгача сақлаб қўйилиши лозим.

Америка таълим тизими муаммолари ва заиф томонлари:

• Ҳар бир штатда ўз ўқув дастурлари ва стандартлари мавжуд ва бу кўп ҳолларда талабалар орасида стандартларнинг бир-биридан фарқ қилишига олиб келади Бу каттароқ муаммо туғдирувчи масала, чунки Америкада умумий ягона таълим тизими мавжуд эмас;
• Баъзи талабалар «мактабдан — қамоққа» тизими домига тушиб кетади. Афсуски, катта шаҳарларда юқори синфлар мактабларига қатнаган қора танли йигитларнинг ярмидан кўпи диплом ола олмайди;
• Мактабда бандлик билан ўтказадиган вақт уларнинг хитойлик тенгдошлариникидан ачинарли тарзда кам;
• Ота-оналар етарлича жалб қилинмайди. Эҳтимол, ўқитувчиларга боғлиқ бўлмаган масалаларнинг энг аянчлиси шу бўлса керак. Ўқув жараёнида ота-оналарнинг қатнаша олмаслиги касбий карера-ўсиш талаблари ва мактабга ҳаддан ортиқ тобелик, боғлиқлик юқори синф мактаблари ўқувчиларини ҳам хавф остига қўяди;
• Мактабларда ўқувчилар сони ҳаддан ортиқ кўп. Синфда болалар сони қанча кам бўлса, талабаларнинг индивидуал таълим олиши шунча яхши бўлади. Муваффақиятга эришиш учун болаларга аввалгидан кўпроқ эътибор талаб қилинган вақтда, синфда болаларнинг жуда кўплиги ўқиш, таълим олишни янада мушкуллаштириб юбормоқда ва ўқитувчиларнинг самарали ишлашларини бунданда қийинлаштирмоқда;
• Ўқитувчилар таълимга янгиликлар қиритиши кузатилмайди. Бунинг сабаби оддий: агар талабалар ўзгараётган бўлса, ўқитувчилар ҳам ўзгаришлари керак. Америкада давлат таълими тизимига муайян талабалар гуруҳларининг талаб-эҳтиёжларига мос келадиган, масофали ўрганишнинг зарур ролини тушунадиган, ва синфда ўзгаришларни амалга оширишга ёрдам бериш учун овозларини баралла қўйиб талаб қила оладиган, яхши тайёрланган ўқитувчилар керак;
• Талабаларнинг 80 фоизи юқори синф мактабларини битиришмоқда бироқ уларнинг яримидан камроғигина таълимнинг бундан кейинги босқичига ўтишга тайёр холос. Муаммонинг мазмуни талабаларнинг орқада олиб қолиб туриш лозим бўлган бир пайтда, уларнинг кейинги синфга ўтказилиши, ва ундан кейин ушбу синф даражасига мос ишларни бажара олмасдан ва синфдошларининг билим даражаларидан орқада қолиб кетишларидан иборат;
• Стандартлаштирилган тестлар ва ўқув китоблари мамлакат миқёсида тегишли тарзда меъёрлаштириб, баҳо қўйилганда, давлат ўқув дастурлари ва давлат тест-имтиҳонлари мақсадга мувофиқ бўла олмайди;
• Бугунги кунда халқ таълими натижаларга йўналтирилмаган;
• Мавжуд баҳсларга кўра, талабалардан юқори стандартлар талабларига жавоб бериш талаб қилинмайди, ва таълим жараёни сиёсатдонлар доирасида таълим натижаларини таҳлил қилишда муҳимроқ;
• Университетда таҳсил олишга интилмайдиган талабаларнинг таълим олишига кўпроқ эътибор бериш талаб қилинади;
• Баъзан баҳолаш тизими талабанинг ҳақиқий кучли ва заиф томонлари ҳолатиини кўрсатиб бера олмайди;

Юқори синф мактабларида таълим олиш нархининг тобора ошиб бориши университетларда таҳсил олишни хоҳлайдиган Америка талабаларининг сонининг пасайишига олиб келди.

Замонавий Америка таълим тизимида жиддий муаммолар мавжудлиги воқелик. Агар биз замонавий таълим тизими бизнинг таълим тизимимизни ўзгартиришини хоҳласак, бошқа мамлакатларнинг таълим тизими, ўзимизнинг таълим тизимимизнинг халоскори бўлади деб ҳисоблашни бас қилишимиз керак. Биз амалда мавжуд тизимларни тўлалигича эмас, балки энг яхши амалиётларни таҳлил қилиб, жорий қилишимиз лозим, чунки чет мамлакатнинг таълим тизимига жиддий боғлиқ бўлиш нотўғри бўлиши мумкин, чунки бизда ходим-кадрлар, инсон капитали, логистик кўмак, молиявий заҳиралар ва технологиялар каби шароитлар уларники билан бир хил бўлмаслиги мумкин.

Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назарига мос келмаслиги мумкин.