Ўзбекистонда бепул ҳуқуқий ёрдам кўрсатувчи юридик клиникалар мавжудлигини биласизми?

Агар адвокатга пулингиз бўлмаса, кимдан бепул ҳуқуқий ёрдам олиш мумкин эканлигини, ҳеч ўйлаб кўрганмисиз? Бундай вазиятда юридик клиникадан ёрдам сўраш – энг маъқул ва тўғри йўл. Бутун республикада бир нечта юридик клиникалар (ЮК) мавжуд. Улардан энг тажрибали ва замон синовларидан ўтгани Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети қошидаги юридик клиника. Ушбу манзилгоҳнинг асосий иккита мақсади ва вазифаси бор. Бири аҳолининг ҳимояга муҳтож қатламларига бепул ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш бўлса, иккинчиси – бўлажак ҳуқуқшуносларга амалий тажриба мактаби вазифасини бажаришдир.

Қуйида Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети «Халқаро ҳуқуқ» факультети 2-босқич талабалари Жаҳонгир Азатов ва Феруза Абдуллаеваларнинг ЖИДУ қошида ташкил этилган юридик клиника фаолияти ҳақидаги мақоласи эътиборингизга ҳавола этилади.

Юртимизда ҳали бепул ҳуқуқий ёрдам тушунчаси маълум бўлмаган бир вақтда, ушбу соҳанинг илк вакили сифатида ЖИДУ қошида иш юрита бошлади (очиғини айтганда, мамлакатимиздаги клиникаларнинг умумий сони бармоқ билан санарли). МДҲ давлатлари учун Фуқаролик кодекси модели ишлаб чиқишда шахсан қатнашган Зиёдулла Убайдуллаев, Фуқаролик ҳамда Оила ҳуқуқи соҳасида 35 йиллик тажрибага эга, юридик фанлар номзоди, Ирина Черкашина, 35 йиллик тажрибага эга адвокат Галина Майоровалар ушбу клиниканинг асосчилари ҳисобланишади. Ҳозирги кунгача, клиникада 2250 та «иш»(мурожаатнома) кўриб чиқилиб, 406 нафар клиницист-талаба тайёрлаган. Биринчи иш бошлаган вақтларда, клиникада 12 нафар талабага 8 нафар мураббий бириктирилган эди. Клиника эҳтиёжлари ва талабаларнинг сони ортиши билан, клиникага университет биноларидан бирининг яхлит бир қисми ажратиб берилди.

Юридик клиниканинг аҳамияти ва зарурияти нимада?

Биринчидан, ЮК профессионал адвокатларни ёллай олмайдиган фуқароларга бепул ҳуқуқий ёрдам беради. Бир қатор давлатларда, ЮКлар давлатнинг адолатли ижтимоий сиёсат юритишидаги асосий қуроллардан бири бўлиб хизмат қилади, уларда амалиёт ўтаётган талабалар ўз мижозлари ҳуқуқ ва истакларини, ҳаттоки судларда ҳам ҳимоя қилиш ҳуқуқига эга. Бизда эса, 2009 йилдан бошлаб бунақанги имконият ҳақида фақат орзу қилиш мумкин. Ваҳоланки, адолатли ижтимоий сиёсат бош Қомусимизнинг асосий тамойилларидан бири ҳисобланади. Ушбу тамойил бизни юртимизда ҳам тўла-тўкис амалга оширилишини жуда-жуда хоҳлардик. Аввало, фуқаролик процессуал кодексида кўрсатилган суд иштирокчиларидан ташқари, суд жараёнида бошқа шахсларга томонларнинг бирини ҳуқуқини ҳимоя қилишга рухсат бериш билан ҳурматли судьялар томонидан амалга оширилиши лозим. Бу суд жараёнларини янада очиқ ўтказилишида, адолат қарор топишида кўмак бўлади деган фикрдамиз. Яна шуни қўшимча қилиш жоизки, ушбу ҳодиса ҳуқуқ факультетида таҳсил олаётган талабларга суд жараёнларида шахсан қатнашиб, бўлажак ҳуқуқшунос (адвокат, прокурор, судья) учун керак бўладиган барча билим ва кўникмаларни эгаллашда катта ёрдам кўрсатади. Судга мурожаат қилиб адвокатга етарли маблағи бўлмаган фуқоралар учун эса бу ҳам ҳуқуқий, ҳам психологик ёрдам бўла олади.

Иккинчидан, айтиб ўтилганидек, ЮК талабалар учун яхши кўникма мактаби бўлади, чунки ўқув машғулотлари давомида ўқувчи ҳеч қандай амалий тажрибаларга эга бўлмайди, фақат назарий билимларни эгаллайди. Шундан келиб чиқадики, ЮКнинг асосий мақсади «бошсиз чавандозларни» тарбиялашдан воз кечиб, ҳақиқий профессионал ҳам назарий, ҳам амалий кўникмаларни эгаллаган илғор етакчи мутахассисларни тайёрлашдир. «Назария – ҳамма нарса маълум, лекин ҳеч нарса ишламайди. Амалиёт – қачонки ҳамма нарса ишлайди, лекин нима учун ва қандай қилиб ишлаётгани маълум эмас. Биз эса, амалиёт ва назарияни бирлаштирдик: ҳамма нарса маълум, шунингдек, қандай қилиб ва нима учун ишлаётганини ҳам биламиз» – деб таъкидлайди И.Черкашина.

Ҳозирги вақтга келиб юзлаб одамга ёрдам кўрсатган ЮКнинг молиялаштириш қандай амалга ошган?

ЮКни молиялаштирилиши ва иш бошлаши, кейинчалик иш олиб бориши учун бир нечта дунёга машҳур ташкилотлар ўз ҳиссаларини қўшган. Булар: - АБА (American Barrister Association – 1998—99 йилларда ЮКдаги раҳбар-мутахассислар учун талабаларга қандай услубда тренинг ўтказишни ўргатишган) Клиниканинг экологик ҳуқуқ бўлимини молиялаштирган;

- Сорос фонди (2000—2003). Ушбу ташкилот клиникага асос солиш, кейинчалик самарали иш олиб боришини таъминлаш учун асосий молия захираси бўлган;

- ProBMT (Бирлашган миллатлар ташкилотининг ривожланиш дастури – 2006—2009).

Миллий ташкилотлар томонидан олинадиган маблағ бўйича бир қанча муаммолар бор. Булар тақдим қилинадиган воситаларнинг асосий йўналишлари, шунингдек, бу клиниканинг ўз мақсад ва вазифаларини сифатли бажарилишига тўсқинлик қилаётган кўп сонли ҳисоботлар ва яна юридик клиниканинг шахсий ҳисобига эга эмаслиги (чунки юридик клиника университетнинг таркибий бўлинмаси ҳисобланади). Ҳаттоки университет ҳам ўз интернет-сайтида қўйган баландпарвоз ғоялар ва мақолаларга қарамасдан, айни пайтда, кераклича эътибор қаратмаяпти.

Ҳозирда (клиника жойлашган бинонинг туман ҳокимлиги тасарруфига ўтиши оқибатида) клиника учун атиги 3 та хона ажратилган. Булар:

• Клиникага асос солинган даврда қўлга киритилган энг замонавий суд зали (бу суд залига ўхшаганини, ҳозирда, кўпчилик судларимизда ҳам учратмаймиз;
• 3 мураббий битта хонада иш юритишига мажбур бўлмоқда. Лекин айнан мана шу хонада 3000 та китоб жамланган юридик кутубхона мавжуд;
• Талабалар иш олиб боришлари ҳамда керакли маълумотни излаб топишлари учун ажратилган хона.

Клиниканинг асосчилари ўз маблағларидан пластик ойналар ёрдамида даҳлизнинг бир бўлагини ажратиб, фуқароларни қабул қилиш хонаси қилиб қўйган. Бўлажак клиницист-талабаларга тренинг ўтказиш учун эса университет томонидан яни битта маруза хонаси ажратилган, лекин иш тренинглар кечки пайт ўтказилиши сабабли, ушбу хона ёруғ бўлмайди ва бу ҳолат тренингларни ўтказиш учун қийинчилик туғдирган. Клиникадаги бор барча мебел жиҳозлари, ишлаш учун зарур бўладиган техника (компьютер, принтерлар ва ҳ.к.) таъмирталаб бўлиб, ўзларининг ҳам моддий, ҳам маънавий баҳосини аллақачон йўқотган.

Агарда ушбу клиниканинг талабалар ҳамда университет нуфузини яхшилаш учун хизмат қилаётганини инобатга олсак, бу ўтказилиши керак бўлган реконструкция ишларини ушбу олий ўқув юрти бажарса айни муддао бўлар эди.

Шуниси кўзни қувонтирадики, ушбу катта-кичик хоналарни 65 тага (50 та сурат ва 15 та ҳайкалчалар) яқин санъат асарлари безаб туради. Айтиб ўтилган ютуқлар ва эришилган марраларнинг барчаси, шу уч нафар матонатли, ўз касби учун борини берадиган инсонларнинг меҳнати, сабри ила эришилди. Ушбу инсонлар 2000 йилдан бери келажак авлодга катта маънавий мерос, билим ва кўникмаларни етказиш учун меҳнат қилиб келмоқда.

Бошқа клиникалардан ажралиб турадиган жиҳати

Кўрсатилаётган ёрдам ва таълим сифатини янада ошириш мақсадида ЮК фаолияти давомида 10 та ёзги ва 1 та қишки мактаблар ташкил қилган. (мактабларга синов асосида Республикадаги барча юридик факультетлардан талабалар қабул қилинган). Мураббийлар сифатида судья, адвокат ва прокурорлар ушбу мактабларга ўз билим ва салоҳиятларини талабалар билан ўртоқлашиш учун жалб этилган.

Кейинчалик, чет давлатда иш юритаётган етакчи юридик клиникалар иш олиб бориш услубини ўрганиш мақсадида Польша, Россия, Чехия, АҚШ, Жанубий Африка ва бошқа давлатларга саёҳатлар уюштирилган.

Юридик клиниканинг фаол иштирокида Ўзбекистондаги барча олий ўқув юртларидаги юридик факультетлар қатнашган 3 та конкурс ташкил этилган. Конкурслар «ўйин суд» жараёнлари сифатида ўтказилган. Уларда қатнашчилар ўз ҳуқуқий саводхонлиги ва норматив ҳуқуқий ҳужжатлар билан ишлаш малакасини кўрсатиши лозим бўлган.

«Ушбу клиника нафақат амалий кўникмалар мактаби, балки инсоннинг шахс сифатида камолотга етишида катта ўрин тутади. Мураббияларим туфайли, мен бу ерда ўзимни эркин ва қулай ҳис қиламан. Шахсан мен мураббийларимдан жуда миннатдорман. Бу ажойиб, самимий, меҳнаткаш инсонлар, ўз касбининг усталари ва энг асосийси, мен учун, тажрибали мураббийлардир» – деб миннатдочилигини билдиради ЮК талабаларидан бири.

Эндиликда аҳвол қанқай тус олган?

• 2009 йилдан бошлаб ЮКни халқаро ташкилотлар томонидан керакли маблағ билан таъминланиши тўхтатилди. Эндиликда, аҳвол шу даражага етиб келдики, ЮКнинг кундалик харажатлари учун зарур бўлган маблағни учала асосчи ўзининг шахсий маблағлари ёрдамида қопламоқда;
• Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига киритилган ўзгаришлар сабаб ЮКнинг фаолияти қисман чеклаб қўйилди (яъни, ушбу ўзгаришдан бошлаб талаба-клиницистларга ўз мижозлари ҳуқуқларини суд жараёнларида ҳимоя қилиши чекланди);
• 2011 йилдан бошлаб ёзги ва қишги мактаблар фаолияти тугатилди;
• Мураббийлар сони ҳам сезиларли даражада камайди, бунинг акси ўлароқ, ЮК талабалари сони кўпайди (ҳозирги кунда мураббийлик вазифасини ишни бошлаган 3 та мутахассис бажармоқда, талабалар сони эса 50 га яқин);
• ЮКнинг кўчиши оқибатида унга ажратилган хоналар сони қисқарди.

Аммо бир ўйлаб кўрайлик, бунга ўхшаш ташкилотлар, биринчи навбатда, давлатимиз олиб бораётган адолатли ижтимоий сиёсатига ёрдам беради, аҳолининг ҳуқуқий саводхонлигини ва ҳуқуқий маданиятини кўтаради. Бундан ташқари, бўлажак кадрларни рақобатбардош ва етук салоҳиятли қилиб тарбиялайди, уларда керакли кўникмаларни шакллантиради.

Шундай экан, давлатимиз бу каби клиникаларга кўпроқ эътибор қаратиб қўллаб-қуватлаши керак эмасми? Ахир, буларнинг барчаси халқимизни қўллаб-қуватлаш ва юртимизга хизмат қилиш учун эмасми? Ҳукуматимиздан ташқари, нодавлат-нотижорат ташкилотлар ҳам кўзларини каттароқ очиб, халқимиз фаровонлиги, юртимиз истиқболи учун чин кўнгилдан меҳнат қилишса, барчамизга яхши бўларди. Бир қанча манбаларга асосланадиган бўлсак, юритмизда ННТларнинг сони 8600 дан зиёд, лекин уларни айнан нима билан банд эканлиги ва улардан қандай фойда келишини жуда кам одам билади. Аммо, бу энди бошқа мавзу!