Ким нима дейишидан қатъи назар, биз, шукрки, тўқлик замонида яшамоқдамиз. Катта авлод нон кутиб соатлаб навбатда туришлар, ўрта авлод эса — гўшт учун шовқин-суронли навбатлар ҳақида сўзлаб бераётганда ҳозирги ёшлар ҳайрат билан бош чайқайди, холос. У вақтлар ортда қолгани эса яхши бўлди.
Тўқлик замонида навбатлар ҳам бошқача, одамлар ҳам. Бугун сиз билан замонавий шароитларда навбатда туриш санъати ҳақида гаплашамиз. Ҳа, ҳатто ривожланган мамлакатларда ҳам навбатлар бўлади. 3 ноябрда 999 долларлик янги iPhone Х смартфонига қанақа навбатлар бўлишини ҳали кўрасиз.
Навбатда туриш қобилияти — ҳақиқий санъат деб бекорга айтмадим. Навбатлар ҳақида мақола ёзишга аҳд қилганимда, шунчаки ҳаммамизга таниш бўлган, аэропортлар, йўналишли таксилар, метро кассалари ёнидаги тиқилинч ва ур-йиқитларни санаб ўтмоқчи эдим. Бироқ мавзу билан чуқурроқ танишишни бошлаганимдан кейин қайси халқлар навбатда қандай туришини ўрганадиган алоҳида илм-фан тармоқлари борлигини билдим. Нотаниш кимсалар бир-бирини биринчи ва эҳтимол, сўнгги марта кўриб турган ҳолда норасмий, аммо барқарор тартибга риоя қиладиган навбат тушунчасини ижтимоий-психологик тадқиқ қилиш билан шуғулланишар экан.
Балки ҳайрон қоларсиз, лекин хотиржамлик билан, обрў сақлаган ҳолда навбатда туриш жамиятнинг ижтимоий барқарорлиги кўрсаткичларидан бири саналади. Бундан ортиқ эмас, аммо кам ҳам эмас.
Ўзбекистонда худди Испаниядаги каби навбат тизими қўлланилишини билиш қизиқарли бўлди. У ¿Quién es último? («Ким охирги?») деб номланади. Ростан ҳам, биздагининг айни ўзи. Бир тўп одам сомса ёки гумма учун навбатда турганида, биз яқин келиб, «Ким охирги?» деб сўраймиз. Испанияликларнинг ташқи қиёфа жиҳатидан бизга ўхҳаши бекорга эмас. Аммо биз доим ҳам сўрайвермаймиз.
Зиёда Р. шундай ёзади:
«Эрталаб икки фарзандим билан сомсага навбатда тургандим. Мен иккинчиман. Иккита кап-катта эркак келиб, навбатсиз сомса сўради. Сотувчи: «Олдинда одам бор», — деди. Шу пайт менинг навбатим келди, бироқ эркак мендан олдин дарчага суқилди: «Иккита сомсадан шундай солиб беринг». Сотувчи аёл сомса солиб берди, мен эса иккита ёш болам билан буни кўриб туриб, ҳеч нарса қила олмадим».
Девдай-девдай бу икки эркак «безбетнинг ҳуқуқи»ни даъво қилиб, болаларга қандай ўрнак кўрсатди? Мен атайлаб «кучлининг ҳуқуқи» демадим. Улар ҳеч ҳам кучли эмас. Тасаввур қилинг, бу иккита ёш болали нозик аёл эмас, оғир вазнли боксчи бўлганида, улар навбатсиз суқилармиди? Фантазиям учун бир қошиқ қонимдан кечингку-я, навбатда мамлакат Президенти турган бўлса-чи?
Қизиқ бир фикрни ўқиб қолдим: «Навбат — бу ўз-ўзидан ташкил топган ижтимоий институт, ўз шараф кодексига, ҳуқуқ ва мажбуриятлар декларациясига, конституциясига ва шафқатсиз жазолаш тизимига эга бўлган давлат ичидаги давлатга ўхшаган нарса»*.
Яъни навбат одамларнинг кичик, вақтинчалик ҳамжамияти бўлиб, улар ўз навбатини сабр билан кутиб туришга сўзсиз розилик берган ва навбатсиз суқилишга уринганларни ёқтирмайди. Биз навбатсиз ўтиб кетишга уринишларни қабул қилишимиз қанчалик оғир эканлигини пайқаганмисиз? Агар тартиб бузилса, чиройли ва олижаноб ҳолатда турган навбат бир дақиқадаёқ ўз йўлидаги ҳамма нарсани йўқ қилиб юборишга қодир оломонга айланади.
1946 йилда бир британиялик ёзувчи** шундай деган экан: «Европада одамлар автобус кутиб, бекат атрофида мақсадсиз айланиб юради. Автобус келганида эса улар бирваракайига унга интилади.
Инглиз, ҳатто у бир ўзи турган бўлса ҳам, одоб сақлаб, бир кишидан иборат тартибли навбатни ҳосил қилади».
Мен буни ўртоғим Асрор Юсуповга айтиб берганимда, у: «Ўзбекистонлик эса ҳатто бир ўзи турган бўлса ҳам, турткилашади, сўкишади ва итариб-итариб олдинга ўтиб олади», — дея маъюслик билан ҳазил қилди. Бу ҳазил, аммо унда ҳақиқат кўп.
Ўзбекистондаги уяли компанияларда ва банкларда яхши нарса йўлга қўйилган: у ерда электрон навбат рақамлари туширилган талонлар берилади. Аммо буни ҳамма жойда ҳам қўллаб бўлмайди. Гумма ёки йўналишли таксига навбатларда қанақа талонлар ҳақида гапириш мумкин? Бу ерда энди ички маданият, тарбия ва фаросат масаласи олдинга чиқади.
Эсимда, Лондонда Hatchards китоб дўкони ёнида мен бутунлай беихтиёр, инстинкт тарзида ердан кулча бўлагини олиб, ҳеч ким оёғи билан босмаслиги учун четга қўйиб қўйдим. Ишончим комилки, сиз ҳам шундай иш тутасиз. Бизни Ўзбекистонда болаликдан шундай тарбиялашган. Биз ўзимизни уйда ҳам, чет элда ҳам шундай тутамиз. Демакки, навбатларда туриш санъати ҳам болаликдан сингдирилиши керак. Ҳеч кимга: бошқаларга ҳам, ўзингизга ҳам, фарзандларингизга ҳам ҳеч қаерда навбатсиз ўтиб кетишига йўл қўйманг.
Хайрият, нон учун навбатлар йўқ. Мен бизда навбатлар фақат музейлар, кўргазмалар, театр ва концертларда, янги ақлли ва қизиқарли китоблар тақдимотларида бўлиши тарафдориман. Чиройли, бир текис, тинчгина ва ақлли навбатлар.
Шундай бўлсинки, инглизлар бизнинг навбатларда обрў билан туриш қобилиятимизни кўриб: «Бу ерда одамлар навбатда туриш санъатини мукаммал ўзлаштириб олибди, Лондондан ҳам ўтиб кетишибди!» — деб қолсин.
*Ольга Андреева, публицист.
**Жорж Майкс (Микеш), келиб чиқиши венгриялик бўлган ёзувчи.
Бахтиёр Насимов,«Дарё» шарҳловчиси
Изоҳ (0)