Global taʼsir uchun raqobatda Eron Vashington uchun eng zaif nuqta sifatida strategik tanlovga aylandi. Oq uy nafaqat Tehronning yadroviy ambitsiyalarini cheklash, balki Xitoy-Rossiya ittifoqini buzishdek yirikroq maqsadni ko‘zlagan. Darhaqiqat, AQSH va Isroilning zarbalari mojaroga oloviga yoqilg‘i sepayotgan bo‘lsa-da, mazkur qarama-qarshilikdan eng yirik zararni Markaziy Osiyoning dengizga chiqish imkonidan mahrum besh respublikasi ko‘rishi mumkin.
“Daryo” sharhlovchisi, Haydar Aliyev nomidagi Yevrosiyo tadqiqotlari markazi norezident ilmiy xodimi Eldaniz Gusaynovning ushbu tahlilida Vashingtonning siyosiy ambitsiyalariga nazar tashlanadi, shuningdek, barcha tomonlarni bog‘lab turgan xavfsizlik-dilemma tuzog‘ini o‘rganiladi. Qolaversa, Markaziy Osiyoda sodir bo‘layotgan juda real iqtisodiy va xavfsizlik tahdidlariga eʼtibor qaratiladi.
Vashington mantig‘i: Pekin-Moskva-Tehron uchburchagining eng zaif bo‘g‘iniga zarba bering
Donald Tramp 2025-yil yanvarida Oq uyga qaytganidan beri Eron AQSH uchun ikki asosiy raqibiga qarshi kurash strategiyasining tayanch nuqtasiga aylandi. Vashington Pekin, Moskva hamda Tehron uchligi Qo‘shma Shtatlarning global ustunligiga tahdid soladi degan fikrda. Xitoy texnologiyasi, Rossiyaning harbiy qudrati va Eron geografiyasi birlashsa, ularning taʼsiri ortib ketadi. Shunga qaramay, mazkur triada assimetrikdir. Xitoy va Rossiya iqtisodiyoti diversifikatsiyalangan yadroviy derjavalar hisoblanadi. Eron esa yarim asrdan buyon sanksiyalar bosimi ostida yashayotgan, baʼzi ekspertlar daʼvo qilishicha, mo‘rt va harbiy jihatdan bir qadar qoloq davlatdir.
Qo‘shma Shtatlar birinchi navbatda iqtisodiy, keyin diplomatik, so‘ng tobora kuchliroq bosimni qo‘llash orqali mazkur triadaning eng zaif nuqtasiga zarba berishni, bu orqali ittifoqni parchalashni maqsad qilmoqda. Oq uy ko‘zlagan maqsadiga ikki usul orqali erishishi mumkin.
Birinchidan, AQSH Eronning eksport salohiyatini pasaytirish orqali Xitoyning energetika taʼminotini nishonga oladi. Chunki Tehron o‘z ittifoqchisiga kunlik taxminan 1 million barreldan 2 million barrelgacha neft yetkazib beradi. Mazkur ko‘lamning 90 foizdan ortig‘ini xitoyliklar neftni qayta ishlash zavodlari orqali qo‘shimcha qiymatga aylantiradi. Agar taʼminotda muammo kelib chiqsa, buning tovonini nafaqat Tehron, balki Eron ham to‘lashi mumkin.
Ikkinchidan, Qo‘shma Shtatlar va uning yordamiga suyanadigan Isroil Eronga zarbalarni kuchaytirish orqali Moskvani qiyin tanlov qarshisida qoldiradi. Kreml o‘zi suv-havodek muhtoj bo‘lgan harbiy yordamni Eronga yetkazib berish va “strategik hamkor” davlatni tashqi agressiya qarshisiga tashlab qo‘yishdek murakkab tanlov qarshisida qoladi. Boshqacha aytganda, Tehronga bosim o‘tkazish Xitoy va Rossiyani bilvosita siquvga olishdir.
Vashingtonning fikricha, Eronda bo‘layotgan voqea-hodisalar sabab AQSH resurslarining “tagi ko‘rinib qolishi” mumkin. Biroq bundan avval Xitoy taʼminot zanjiri va Rossiya diplomatiyasi zarba qabul qilib oladi. Qo‘shma Shtatlarga tegishli tanker samolyotlarining Isroil qiruvchilarini qo‘llab-quvvatlash uchun Yevropa va Yaqin Sharqqa joylashtirilishi ehtimoliy harbiy intervensiya uchun tayyorgarlik bilan bir qatorda, signal vazifasini ham bajaradi. Pentagon instrumentlari orqali tashkil etilgan bu bosim richagi dushmanlarni stressga soladigan darajada kuchli, biroq mojaroga tortilmaydigan darajada zaifdir.
Biroq muammo shundaki, odatda majburlov siyosati silliq va nazorat ostida kechmaydi. AQSH, Isroil va Eron hozir klassik “xavfsizlik dilemmasi” tuzog‘iga tushib qolgan: bunda har bir tomon o‘zining harakatlarini himoyaviy xarakterga ega deb o‘ylaydi. Qarshi tomon esa buni hujum deb qabul qiladi. Masalan, Eronning uranni boyitish rejalari qizil chiziq, yaʼni tahdid ekzistensial hisoblanadi. Tehron esa agar bu imkoniyatdan voz kechsa, alaloqibat uni qulatadigan tashqi bosim boshlanadi degan qo‘rquv bor.
Vashingtonning uranni boyitishdan butunlay voz kechish talabi esa Tehron nazdida rejim, u bilan birga mamlakat ham qulashiga olib boradigan yo‘ldek baholanadi. Ayni paytda Isroil rahbarlari esa Eron tomonidan yangi ishga tushirilgan har bir sentrifugani (uranni boyituvchi qurilmani) o‘zlarining strategik mag‘lubiyatlarining debochasi sifatida ko‘rishadi.
Parda ortidagi muzokaralar vaqtinchalik tanaffusga olib kelsa ham, bu tizimli ishonchsizlik sikli qayta boshlanishini kafolatlaydi. Eng muhimi, AQSH qo‘shinlarining har qanday dislokatsiyasi Oq uyning Fors ko‘rfazidagi taʼsirini oshirishi mumkin. Shunday qilib, muzokaralar natijasi dilemmani o‘zgartiradi, biroq hal qilmaydi. Xoh bombalar yog‘ilsin, xoh diplomatlar o‘zaro qatnab tursin, Vashington uchun foyda bor.
Garov zarari: nega Markaziy Osiyo yutqazadi
Isroil-Eron qarama-qarshiligining chuqurlashib borayotgani Markaziy Osiyoning besh respublikasi uchun salbiy oqibatlarga olib keladi. Mazkur xavfning uchta vektori ajralib turadi:
- Savdo yo‘lining mo‘rtligi. Qozog‘iston, O‘zbekiston va Turkmaniston Eron portlariga, birinchi navbatda, Bandar Abbosga, jahon bozorlariga chiqish uchun janubiy darvoza sifatida tayanadi. Ko‘rfazdagi raketa almashinuvlari, kemalarga sug‘urta mukofotlarining oshishi yoki Hormuz bo‘g‘ozining yopilishi Shimoliy-Janub xalqaro transport doirasida mashaqqatli mehnat bilan qurilgan xarajatlar afzalligini tezda yo‘q qilishi mumkin.
- Energiya narxlari keskin o‘zgarishi. Qozog‘iston kabi uglevodorod eksportchilari 110 dollardan ortiq neftdan qisqa muddatli yuqori foyda olishlari mumkin, ammo o‘zgaruvchanlik uzoq muddatli xorijiy investitsiyalarni to‘xtatadi va ichki narxlarni nazorat qilishni qiyinlashtiradi. Importga qaram bo‘lgan Qirg‘iziston va Tojikiston yoqilg‘i va oziq-ovqat narxining oshishi tufayli ancha tez va sezilarliroq zarar ko‘radi.
- Xavfsizlik omili. Turkmanistonning Eron bilan 1150 kilometrlik chegarasi rasmiy savdo va inqiroz sharoitida noqonuniy qurol oqimi va qochqinlar uchun kanalga aylanishi mumkin. Ashxobod vaziyatni nazoratga olish uchun resurslar yetishmasligi bois O‘zbekiston va Qozog‘iston bilan chegaradan o‘z kuchlarining maʼlum qismini olib kelishi mumkin. Bu esa mintaqada transchegaraviy kontrabanda, radikal tarmoqlar va boshqalar faollashuviga olib kelishi mumkin.
Jamoatchilik fikri o‘rganilgan tahlillarga ko‘ra, mintaqa aholisining aksariyati Tehronga nisbatan yumshoq munosabat bildirib, hamdardlik izhor qilmoqda. Ammo hukumatlar betaraf pozitsiyani ushlab, tomonlarni bosiqlikka chaqirmoqda. Lekin betaraflik geografiyani yumshata olmaydi. Shuning uchun o‘rta muddatli istiqbol salbiy prognozlarni bermoqda. Taʼminot zanjirini diversifikatsiya qilish rejalari to‘xtab qoladi, mintaqaviy o‘sish modellari chayqaladi va Markaziy Osiyoning sharq va g‘arbni bog‘lovchi hab sifatidagi mavqesiga putur yetadi.
Bundan tashqari, Markaziy Osiyo o‘rtasidagi savdo Eron nisbatan past va Xalqaro Savdo Markazi maʼlumotlariga ko‘ra, asosan O‘zbekistondan ipak eksporti kabi baʼzi sohalarda qaramlikni keltirib chiqaradi.
Shunga qaramay, Markaziy Osiyo va Eron o‘rtasidagi savdo hajmi nisbatan past bo‘lib, ayrim tor yo‘nalishlarda — masalan, asosan O‘zbekistondan eksport qilinadigan ipak mahsulotlarida — muayyan qaramliklarni yuzaga keltiradi. Bu haqda Xalqaro Savdo Markazi hisobotida so‘z boradi.
Umuman olganda statistika shuni ko‘rsatadiki, Markaziy Osiyo davlatlari va Eron o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy munosabatlar beqaror va o‘zgaruvchan bo‘lib kelmoqda.
Eron va Isroil mojarosining hal qilinishi, shuningdek sanksiyalar yumshatilishi, Markaziy Osiyo davlatlariga nafaqat bu ikki davlat bilan munosabatlarni kuchaytirish, balki Yaqin Sharq va Hindiston bozorlariga ham chiqish imkonini ham beradi.
Markaziy Osiyo uchun strategik saboqlar
1. Transport aloqalarini diversifikatsiya qilish – endilikda milliy xavfsizlik masalasidir.
Bir nechta yo‘llar, bir nechta sug‘urtalovchilar va bir nechta valyutalarda ishlash — bu hashamat emas, omonda qolish vositasi.
2. Energiya narxlarining oshishi – bu vaqtinchalik moliyaviy yengillik, lekin ehtiyotkorlik talab qiladi.
Kutilmagan daromadlar davlat zaxira fondlarini to‘ldirishga va chegara xavfsizligini mustahkamlashga yo‘naltirilishi kerak, byudjet xarajatlarini kengaytirishga emas.
3. Moslashuvchan diplomatiya – blok siyosatidan ustun.
Moskvaning KXSHT (Kollektiv Xavfsizlik Shartnomasi Tashkiloti) “soyasi”ga yoki Pekinning “Bir kamar – bir yo‘l” kreditlariga haddan ziyod tayanish xavfi ortadi.
Uzoq muddatli mustaqillik uchun Tokio, Bryussel va Nyu Dehli bilan ham muvozanatli hamkorlik zarur.
4. Aholi xavfsizligiga qaratilgan tayyorgarlik choralari muhim.
Qochqinlarni qabul qilish rejasi, chegaraoldi tibbiy nazorat tizimlari va axborot urushlariga qarshi barqarorlik masalalari — neft quvurlari xavfsizligi bilan bir qatorda jiddiy yondashuvni talab qiladi.
Eronni nishonga olish – AQSH tomonidan Xitoy-Rossiya hamkorligini sinovdan o‘tkazish uchun tanlangan asosiy vositadir. Bu harakat geosiyosiy nuqtai nazardan mantiqiy: Tehron ittifoqdagi eng zaif bo‘g‘in va ayni paytda Xitoyning Fors ko‘rfazidagi energetik manfaatlarida hal qiluvchi rolga ega.
Biroq Yevrosiyo markaziy hududida — Kaspiydan Tyan-Shan tog‘larigacha bu strategiya natijasida yuk tashish xarajatlari ortadi, sarmoyadorlarning ishonchsizligi kuchayadi,
Markaziy Osiyo yetakchilari AQSH va Eron o‘rtasidagi to‘qnashuv yo‘nalishini o‘zgartira olmaydi. Ammo ular o‘z mamlakatlarini ushbu mojarodan kelib chiqadigan salbiy iqtisodiy va ijtimoiy zarbalardan himoya qilish uchun zudlik bilan choralar ko‘rishlari mumkin. Darhaqiqat, bu mojaro ularning aybi yoki tanlovi emas, lekin xavf bilan aynan ular ko‘proq yuzlashmoqda.
Haydar Aliyev nomidagi Yevrosiyo tadqiqotlari markazi norezident ilmiy xodimi Eldaniz Gusaynov tayyorladi
Izoh (0)