Xalqning davlati bo‘lsin-u davlatli tili bo‘lmasinmi?

Xalqning davlati bo‘lsin-u davlatli tili bo‘lmasinmi?

Biz o‘zbeklar, yaqinda rus adabiyotining yuz jildligini ona tilimizda chop etishga qo‘l urdik. Dastlabki jild – Aleksandr Pushkin asarlarini tashkil etdi.

Biz o‘zbeklar, mamlakatimizda Rus madaniyati markazi ta’sis etilganining 25 yilligini yaqinda zo‘r shukuh bilan nishonladik.

Biz o‘zbeklar, dunyo aholisining atigi yarim foizini tashkil etsak-da, bag‘rikeng, ko‘ngli ochiq bir el ekanimiz ahli olamga yaxshi ma’lum. Chunki sabr-qanoat, murosai madora degan narsa qonimizga singib ketgan. Garchi “g‘alchani izzat qilsang, chorig‘i bilan to‘rga chiqadi”, kabi achchiq maqollarimiz bo‘lsa-da, betamizlarning to‘rga chiqib yoyilib o‘tirishiga ham mudom chidab kelamiz. Qo‘rquvni, istiholani andisha deb andavalaymiz.

Bo‘lmasa, ming yillik tarixga ega, boy va rangin ona tilimizni uch yil ichidayoq chinakam davlat tili qilib olmasmidik? O‘ttiz yil bo‘lyapti-ya?

Da’vogar sust bo‘lsa, qozi muttaham bo‘lar emish. Milliy mentalitetimizdagi “og‘ir-vazmin”, “yetti o‘lchab, bir kesadigan” deb maqtovi kelishtiriladigan sustkashligimiz, agar qo‘yib berilsa, endi o‘zimizning ziyonimizga xizmat qilib qoladigan ham ko‘rinadi.

Gap shundaki, kuni kecha allaqaysi rahnamolarining da’vatimi, rag‘batimi bilan, bir guruh shaxslar O‘zbekistonda rus tilini rasmiy til darajasiga ko‘tarish, “Davlat tili haqida”gi qonunga o‘zgartish kiritib, unga o‘zbek tili kabi huquqiy maqom berish taklifi bilan chiqib bong uribdilar. O‘rmondagi daraxtlarni qiyratayotgan boltadan omonlik yo‘q, chunki uning sopi ham boshqa emas – yog‘och, deganlariday, o‘zimizdan chiqqan bu “o‘zbek” ziyolilar o‘z tashabbuslari O‘zbekistonda rus tili mavqeyini yuksaltirishga bel bog‘lab (rus tili shunga zormi?), “Timur Po‘latov, Raim Farhodiy, Sabit Madaliyev, Suhbat Aflotuniy, Bax Ahmedov va boshqa adiblarning ‘prekrasniy rus tilida’ asar yozishlarini dalil sifatida peshkash qilishibdi. Biroq shularga zamondosh, ularning nazarida “uncha prekrasniy bo‘lmagan” o‘zbek tilida asar yozishsa-da, bu maqtalgan o‘riszabon adiblardan ijodi chandon yuqori turadigan Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Tog‘ay Murod va boshqa o‘nlab shoir-yozuvchilar esa eslariga ham kelmabdi! Chunki bu haqiqat ularning da’volariga to‘g‘onoq bo‘ladi-da.

Bugina emas. Rus tiliga O‘zbekistonda rasmiy til maqomini berish milliy davlatchilik ildiziga ham putur yetkazishga olib kelishidan, balki bu muhtaram zotlarning xabarlari yo‘qdir. Zero, har qanday davlatning negizida til turadi, har bir til kattami-kichikmi, qadimiymi-yoshmi, boymi-kambag‘almi – bundan qat’i nazar, bir davlat tuzish salohiyatiga ega, ammo dunyoning eng katta, qudratli davlatlari ham bironta tilni paydo qilishdan ojiz. Til – shunday mo‘jiza narsa.

Xat mualliflari bir necha til birvarakay davlat tili deb e’lon qilingan ba’zi mamlakatlarni ham misol keltirishadi. Bu endi – o‘sha yurtlarning ishi, o‘z sharoitidan kelib chiqqan voqelik. Ular bizning davlat tili haqidagi siyosatimizni ulgi qilib olmaganlari singari, ularning “rang-barang”ligi ham bizga ibrat bo‘la olmaydi. Bizdagi real vaziyat shundayki, rus tiliga “rasmiy til” maqomi berishga yo‘l qo‘yilsa, qog‘ozda – ikkitillilik, amalda esa rus tili yana taxt ustiga mindi, deyavering. Busiz ham ko‘p mahkamalarda rus tilida ish yuritilyapti. Shuning uchun ham bu taklif-tashabbus zimnida nihoyatda manfur bir tahdid yotibdi. Qolaversa, O‘zbekistonda aholining 80 foizdan ortig‘i o‘zbek. Qolganlari tojik, qozoq, qirg‘iz va hokazo. Ruslar esa 2,3 foizdan ham kamroq. Shunday bir holda bunday tahlikali tashabbus har qanday mantiqdan xolidir, u ona xalqini sevgan, mamlakatini har tomonlama ozod va gullab-yashnagan holda ko‘rishni orzu qilgan kishilarni xavotirga solishi tabiiy.

Nega, nima uchun shunday bo‘lyapti? Chunki dunyoda kim ko‘p – manqurt ko‘p. Manqurt – har bir idora va korxonada, tashkilot va mahkamada topiladigan, millati bor, ammo milliy g‘ururi yo‘q kimsa. Qornining g‘amini orining g‘amidan ustun qo‘yadigan, sirtdan o‘ta ziyoli, ammo o‘zbek bo‘lib tug‘ilganidan faxrlanmay, o‘kinadigan nafs bandasi. Manqurtning belgisi shuki, uning uchun el-xalq, millat degan narsa yo‘q, aholi bor, xolos.

Ehtimol, “Rus tili bizga begona emas” deb xat chiqargan bu o‘n sakkiz nafar ziyolining birov-yarimi o‘zbek tilini, chala-chulpa bo‘lsa ham, bilar. Ehtimol, bu o‘n sakkiz odamning ortida qaysidir bir xorijiy mahkama emas, rus tili davlat tiliga aylanishini orzulayotgan… boring ana, o‘n sakkiz ming odam bordir ham. Ammo o‘ttiz uch millionli o‘zbek xalqi-chi? Bu xalqning davlati bo‘lsin-u, davlatli tili bo‘lmasinmi?

Bu gapni mubolag‘a, mahovat deguvchilarga aytadiganimiz shuki, o‘zbek tilining davlat tiliga aylanishi tahlikali ahvolda – deyarli barcha davlat idoralarida ish davlat tilida emas, rus tilida yuritilyapti. Boz, maxfiy emaski, davlat ishlari qaysi tilda yuritilsa, o‘sha til – davlat tili bo‘ladi – bizdagi ko‘ngilbo‘shlik, o‘zibo‘larchilik nihoyat, shunga olib kelyapti.

Oliy Majlis Senatining raisi Ne’matulla Yo‘ldoshev 2018-yil 13-dekabrda “Davlat tili haqida”gi qonun ijrosini tanqidiy baholab o‘tgan edi. Ya’ni, qonun bajarilishini talab qildi, xolos. Endi ijtimoiy tarmoqdagi rusiyzabon va chalarusiy “faollar”ning qaynab toshishini ko‘ring! Senat raisining shu qonuniy talabi ularni shuncha jazavaga soldi-ki!

Demak, kurash ketayotir. Rus tilining “jonkuyari” bo‘lgan vallomatlarning bu haqdagi taklifi esa biz uchun ogohlik qo‘ng‘irog‘i.

Bizningcha, davlat tilidagi qonuning o‘zini bir qayta ko‘rib chiqib, bunaqa “mulohaza”larga o‘rin qoldirmaydigan holga keltirish kerak.

Bu haqda fikr yuritganda, daf’atan xayolimizga, gap qonunda emas, uning ijrosi oqsayotganida-ku, degan fikr keladi. Biroq qo‘shni davlatlarning shunday qonunlari matni bilan tanishib chiqish, avvalo, bizdagi qonunning o‘zi nomukammal ekanini ko‘rsatdi.

Chunonchi, O‘zbekistonda davlat tili to‘g‘risidagi qonun 5.187 belgidan iborat bo‘lsa, Qozog‘istonda 15.013 belgi, Ozarboyjonda 12.000, Turkmanistonda 15.468, Qirg‘izistonda 14.063, Tojikistonda 8.600, Rossiya Federatsiyasining davlat tili to‘g‘risidagi qonuni 10.158 belgidan iborat. Qarang, Markaziy Osiyodagi eng “kichkina” qonun shu mintaqadagi eng katta davlatga tegishli bo‘lib chiqyapti. Qolaversa, titul millat vakillari eng salmoqlisi ham O‘zbekiston edi.

Binobarin, O‘zbekistonda davlat tili haqidagi qonun “yayrab” ijod etilishi lozim edi. Afsuski, O‘zbekistonning bu qonuni eng ixcham, boz, uning “tish-tirnog‘i” yo‘q – biron moddasi bajarilmasa, jazo beradigan mexanizmi mavjud emas. Mana, O‘zbekiston qonunining dastlabki moddalarini ayrim qo‘shnilar qonunlari moddalariga qiyoslab ko‘raylik:

O‘zbekiston: “1-modda. O‘zbekiston Respublikasining davlat tili o‘zbek tilidir.”

Biroq bu “qaltis” gap uchun keyingi oltita moddada “uzr” so‘raladi:

“2-modda. O‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi respublika hududida yashovchi millat va elatlarning o‘z ona tilini qo‘llashdan iborat konstitutsiyaviy huquqlariga monelik qilmaydi.

3-modda. O‘zbek tilining O‘zbekiston Respublikasi hududida davlat tili sifatida amal qilishining huquqiy asoslari ushbu Qonun va boshqa qonunlar bilan belgilab beriladi. Tilning Qoraqalpog‘iston Respublikasida amal qilishiga bog‘liq masalalar, shuningdek, Qoraqalpog‘iston Respublikasining qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Ushbu Qonun tillarning turmushda, shaxslararo muomalada hamda diniy va ibodat bilan bog‘liq udumlarni ado etishda qo‘llanishini tartibga solmaydi.

Fuqarolar millatlararo muomala tilini o‘z xohishlariga ko‘ra tanlash huquqiga egadirlar.

4-modda. O‘zbekiston Respublikasida davlat tilini o‘rganish uchun barcha fuqarolarga shart-sharoit hamda uning hududida yashovchi millatlar va elatlarning tillariga izzat-hurmat bilan munosabatda bo‘lish ta’minlanadi, bu tillarni rivojlantirish uchun shart-sharoit yaratiladi.

Fuqarolarga davlat tilini o‘qitish bepul amalga oshiriladi.

5-modda. O‘zbekiston Respublikasida davlat tilida faoliyat ko‘rsatadigan, milliy guruhlar zich yashaydigan joylarda esa — ularning tillarida faoliyat ko‘rsatadigan maktabgacha tarbiya bolalar muassasalarini tashkil etish ta’minlanadi.

6-modda. O‘zbekiston Respublikasida yashovchi shaxslarga ta’lim olish tilini erkin tanlash huquqi beriladi. O‘zbekiston Respublikasi davlat tilida, shuningdek, boshqa tillarda ham umumiy, hunar-texnika, o‘rta maxsus va oliy ma’lumot olishni ta’minlaydi.”

Holbuki, boshqa barcha qo‘shni davlatlarning til to‘g‘risidagi qonunlarida bunaqa mayinlik yo‘q – ularda qonun ruhi va uslubi ustuvor:

Armaniston: “Armaniston Respublikasining davlat tili – arman tilidir, bu til respublika hayotining barcha sohasida amal qiladi. Armaniston Respublikasining rasmiy tili – arman adabiy tilidir. Armaniston Respublikasi arman tilining mamlakat tashqarisida yashaydigan armanlar o‘rtasida saqlanishi va tarqalishiga ko‘maklashadi”.

Tojikiston: “1. Tojikiston Respublikasining davlat tili tojik tilidir. 2. Tojikiston Respublikasining har bir fuqarosi davlat tilini bilishga majburdir.”

Qirg‘iziston: “Qirg‘iz tili Qirg‘iziston davlatchiligining bosh asoslaridan biri sifatida davlat va mahalliy o‘z-o‘zini boshqarish organlari faoliyatining barcha sohalarida amal qiladi”…

Ozarboyjon: “1. Ozarboyjon Respublikasining davlat tili ozarboyjon tilidir. Ozarboyjon Respublikasining har bir fuqarosi davlat tilini bilishga majburdir.” 2. Ozarboyjon tili davlat tili sifatida mamlakat hayotining barcha siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, ilmiy va madaniy sohalarida foydalaniladi. 3. Ozarboyjon Respublikasi davlat tilidan foydalanishni, uni himoya qilish va rivojlantirishni ta’minlaydi.”…

Qozog‘iston: “Qozog‘iston Respublikasining davlat tili qozoq tilidir. Davlat tili – davlat boshqaruvi, qonunlar, sud yuritish, ish yuritish tili bo‘lib, butun davlat hududida ijtimoiy munosabatlarning barcha sohalarida amal qiladi. Davlat tilini bilish har bir Qozog‘iston Respublikasi fuqarosining burchidir.”…

O‘zbekistonning bu yumshoq qonunini boshqa moddalar bo‘yicha ham ular qonunlariga solishtirsangiz, manzara o‘zgarmaydi.

Shunday ekan, avvalo, bu qonunning o‘zini mukammallashtirish shart. Buning uchun qonunshunos mutafakkirlar til haqidagi qonunimizni boshqalarning shunday hujjatlariga qiyosan ko‘rib chiqib, yetishmagan moddalarni ulardan olish haqida taklif berishlari kerak.

Har bir davlatning o‘z fuqarolari oldidagi obro‘si qonunlarga amal qilinishini ta’minlash bilan yuksaladi. Hukumat degani esa qonun ijrosiga mas’ul mahkama. Shunday ekan, qonunni takomillashtirish, uni tishli-tirnoqli bir holga keltirish va bajarilmagan hollarda tayinlanadigan jazo mexanizmini barpo etish bilangina murod hosil bo‘ladi. O‘zbekistonda o‘zbek tili chinakam davlat tiliga aylanadi.

Yuqoridagi qonun matnlaridan birida shu mamlakat xalqining tili davlatchilikning bosh asosi sifatida ko‘rsatilgan edi. Bu haq gapni o‘zbek tiliga tatbiqan ishlatishdan muncha ehtiyotlanamiz?

Zuhriddin Isomiddinov, adabiyotshunos olim