Qadimgi Rim milodiy 64-yilning 18-iyuldan 19-iyulga o‘tar kechasi tarix davomida duch kelmagan dahshatli yong‘inga yuzlashdi. “Daryo” bugungi kungacha yong‘inning asosiy sababchisi tarixchilar tomonidan shubha ostiga olinib kelinadigan tarixiy voqea haqida hikoya qiladi.
Yong‘in qanday sodir bo‘lgan edi?
Buyuk Rim yong‘ini milodiy 64-yilning iyul oyida sodir bo‘lgan fojiaviy hodisa bo‘lib, uning oqibatida qadimgi Rimning o‘n to‘rt kvartalidan o‘n bittasi butunlay vayrona holiga kelgan. 18-iyuldan 19-iyulga o‘tar kechasi ro‘y bergan yong‘in “Katta sirk”ning janubi-sharqiy qismida joylashgan do‘konlardan boshlanib, tez orada shaharning katta qismini alanga ichida qoldirdi va oradan olti kun o‘tibgina, ya’ni 27-iyul kuni uni to‘xtatishning imkoni bo‘ldi.
Yong‘inda qancha odam o‘lgani noma’lum, ammo qurbonlar soni ko‘p bo‘lgan. Bu yerda rasmiy ravishda ro‘yxatga olingan fuqarolardan tashqari katta-katta miqdordagi aholi: qullar, qo‘shni viloyatlarning mavsumiy ishchilari, shuningdek, imperiya chegaralariga yaqin mamlakatlardan kelgan noqonuniy muhojirlar yashar va kun kechirar edi.
Egri, tor ko‘chalar va ulkan imoratlar yong‘inning qisqa fursat ichida katta maydonni egallab olishini ta’minlagan va olovdan qochayotgan odamlarning harakatlanishiga to‘sqinlik qilgan. Yong‘in natijasida Muqaddas Vesta ibodatxonasi, Oy ma’budasining haykali, Yupiter va Apollon ibodatxonalari, Palatinadagi kutubxona, Marsellus teatri, Neron saroylari va boshqa ko‘plab binolar butunlay yonib ketgan.
Neron aybdormi? Tarixchilar nima deydi?
Qadimgi Rim tarixchisi Gay Svetoniyning so‘zlariga ko‘ra, Rimga o‘t qo‘yilishi Neronning qo‘li bilan sodir bo‘lgan, yong‘in payti aholi mash’ala ko‘tarib yurgan o‘t qo‘yuvchilarga guvoh bo‘lgan. Afsonaga ko‘ra, imperatorga olov haqida xabar berilganda u Rimga qarab yo‘l oladi va olovni xavfsiz masofadan turib kuzatdi. Shu bilan birga, teatr kostyumini kiyib olgan Neron lira chaladi va “Troyning o‘limi” poemasini o‘qiydi. (Gay Svetoniy Trankvill. Jizn dvenadsati sezarey, Neron, 38.)Ammo zamonaviy tarixchilar bolaligida olovdan omon qolgan boshqa bir Rim tarixchisi (u senator ham bo‘lgan) Tatsit tomonidan berilgan voqealar tasviriga ko‘proq ishonadi. Uning aniq tug‘ilgan sanasi noma’lum, ammo aksariyat manbalarga ko‘ra, uning tavalludi milodning 56 yoki 57-yillariga to‘g‘ri keladi. Tatsitning ikki asosiy tarixiy asari — “Annallar” va “Tarixlar” milodning 14 va 96-yillari orasidagi imperiya tarixini yoritadi. Yong‘in sodir bo‘lganida u atigi sakkiz yoshda edi, aniq hisoblarni qayd etish uchun jamoat yozuvlari va hisobotlaridan foydalangan.
Yong‘in sodir bo‘lgach, aholi birinchi navbatda olov ta’sir qilmaydigan joylarga, so‘ngra shahar tashqarisidagi ochiq maydonlarga va qishloq yo‘llariga qochib ketadi. Ma’lumotlarga ko‘ra, talonchilar va arsonistlar guruhlari olovni to‘xtatish yoki sekinlashtirish uchun qilinayotgan chora-tadbirlarga to‘sqinlik qilgan. Tatsitning guvohligiga ko‘ra, yong‘in xabarini eshitgan Neron darhol Rimga yetib boradi va o‘z hisobidan shahar va odamlarni qutqarish uchun qutqaruv guruhlari tashkil etadi.
Shuningdek, yong‘indan so‘ng u shaharni qayta qurish rejasini ishlab chiqadi. Unda Neron uylar orasidagi minimal masofa hamda yangi ko‘chalarning minimal kengligini belgilab, shaharni faqat toshli binolardan barpo etish to‘g‘risida ko‘rsatma beradi, bundan tashqari, ushbu rejaga asosan endilikda quriladigan barcha yangi uylarning chiqishi hovlilar va bog‘larga emas, balki asosiy ko‘chaga qaragan tarzda quriladigan bo‘ladi.
Yong‘in bartaraf etilgach, shaharning o‘n to‘rt kvartalidan to‘rttasi butunlay yonib ketgani, qolgan yettitasi esa jiddiy zarar ko‘rgani ma’lum bo‘ladi. Neron uysiz qolganlarga o‘z saroylaridan joy beradi, shuningdek, shaharni oziq-ovqat bilan ta’minlash va tirik qolganlar orasida ochlik tarqalishining oldini olish uchun barcha zaruriy choralarni ko‘radi.
Shaharni tiklash uchun katta mablag‘ kerak bo‘lar edi. Imperiya provinsiyalariga solingan bir martalik soliq qisqa vaqt ichida poytaxtni qayta qurishga imkon berdi. Yong‘indan ko‘p o‘tmay Neron Oltin Saroy qurdiradi. U Rimning uchdan bir qismini egallab oladigan darajada ulkan edi.
Neronning sodir bo‘lgan hodisa bilan hech qanday aloqasi bo‘lmagan bo‘lsa-da, yong‘in aybdorlarini topish juda muhim edi. Yong‘indan bir necha kun o‘tgach, masihiylar shaharga o‘t qo‘yishda ayblandi. Rim bo‘ylab qatllar to‘lqini boshlanib ketdi. (Grant, 2003, Glava 9. Velikiy pojar i xristiane.) Ba’zi zamonaviy tarixchilar esa, shu jumladan, Prinston klassigi Brent Shou Neron masihiylarni yong‘inda ayblagan degan an’anaviy qarashga shubha bilan qaraydi (Shaw, Brent (2015-08-14). “The Myth of the Neronian Persecution”. The Journal of Roman Studies. 105: 73–100.).
Shuningdek, Sizek o‘zining “Neron” kitobida ba’zi rimliklar baxtsizlikdan eslarini yo‘qotib, o‘z joniga qasd qilganini yozadi. Aholi orasida o‘limdan ko‘ra bu ofat keltiradigan qashshoqlikdan kamroq qo‘rqqanlar bor edi va mol-mulklarini saqlab qolish uchun o‘zlarini olovga tashlardilar. Kitobda yozilishicha, boshpanasizlar uchun vaqtinchalik uylar Neronning buyrug‘iga binoan Mars dalasida, Vatikan bog‘ida va uning saroyida quriladi. Ostiya va poytaxtga yaqin boshqa shaharlardan oziq-ovqat mahsulotlari yetkazib beriladi, non narxi sun’iy ravishda pasaytiriladi. (Sizek, 1998, Pojar v Rime.)
Hodisada kim aybdorligi borasida tortishuvlar deyarli yigirma asr davomida to‘xtovsiz davom etmoqda, ammo tarixchilarning barchasi birdek bu falokat qadimgi Rim uchun eng halokatlisi bo‘lganini ta’kidlaydi. Ayrim versiyalarga ko‘ra, voqeani uyushtirishdan maqsad Rimni eski xaroba binolardan tozalab, shaharni yangitdan qurish bo‘lgan. (Freeman, Charles (2014). Egypt, Greece, and Rome : civilizations of the ancient Mediterranean (Third ed.). Oxford.)
Ba’zi tarixchilar Neronni hodisada aybladi va buning sababi sifatida imperator chidab bo‘lmas onadan, befoyda xotindan va sevgilisining rashkchi eridan xalos bo‘lish uchun imkoniyat topganini keltiradi. Ba’zilar manbalarda keltirilgan Neronning bolalikdan olovga bo‘lgan ishtiyoqini esga oladi. Boshqa olimlar imperatorni oqlaydigan tarixiy dalillarni keltirdi.
Rus yozuvchisi A.V.Amfiteatrov o‘zining to‘rt jildlik “Tubsizlik yirtqichi” asarini Neronga bag‘ishlaydi. Unda u ham ijobiy, ham salbiy ko‘plab tarixiy guvohliklarini keltiradi. Umumiy xulosa shuki, barcha tarixchilar bu falokat qadimgi Rim uchun halokatli bo‘lgan degan fikrga qo‘shiladi. Hech qachon olov Rimga bunday dahshatli va ayanchli zarar yetkazmagan.
Buyuk yong‘inning madaniy hayotdagi aks sadosi
Rimning olov qurshovida qolishi va nasroniylarning qatl etilishi adabiyot va san’atda ham o‘z o‘rnini topdi. Polyak yozuvchisi Genrik Senkevichning 1894—1896-yillarda yozilgan “Kamo gryadeshi” tarixiy romanining markazi ham aynan Rim voqealaridir. Romanda Neron Rimga o‘t qo‘yish tashabbuskori sifatida ko‘riladi. “Rimda, ayniqsa uning kambag‘allar va varvarlar yashaydigan kvartallarida yong‘inlar tez-tez bo‘lib turardi”, deb yozadi u romanda.
Xuddi shu versiya nemis yozuvchisi Lion Feyxtvangerning “Soxta Neron” (1936-yil) romanida ham o‘z aksini topgan. Muallif romanda imperatorning xayolida shaharni yoqish g‘oyasi qanday paydo bo‘lganini yozadi: “U tor va iflos ko‘chalardagi g‘azablangan kambag‘allarni yomon ko‘rar edi. Bir kuni u Rim ko‘chalaridan birida to‘xtashga majbur bo‘ldi, chirigan sabzavot va go‘shtning hidi, ko‘cha sotuvchilarining qichqirig‘i va eshaklarning jirkanch hangrashi uning nozik ta’biga tegdi. Imperatorning boshida shafqatsiz va yomon fikrlar paydo bo‘ldi”.
Ammo bu badiiy versiya edi. Eng qizig‘i shundaki, yong‘in boshlangan paytda Neron Rimda umuman bo‘lmagan. Bir hafta oldin dahshatli jazirama tufayli u dengiz sohiliga — Entoniga ketgan bo‘ladi. Dahshatli manzaradan zavqlanish uchun shaharga o‘t qo‘ymoqchi bo‘lgan odam sifatida Neron o‘zini mantiqsiz tutadi. U poytaxtga olov allaqachon o‘z turar joyiga yaqinlashganda qaytgan.
Neronning Rimga o‘t qo‘yishi haqida “Doktor kimdir” teleserialining “Jahannam” qismida ham so‘z boradi. Aynan shu hodisa to‘g‘risida 1973-yilda efirga uzatilgan “Katta burilish” sovet teleserialida ham so‘z boradi: serial qahramoni Nestor Petrovich tarix darsida bu hodisa haqida o‘quvchilariga aytib beradi.
Norvegiyaning Ulver guruhi 2017-yilda buyuk Rim yong‘ini haqida “Nemoraliya” qo‘shig‘i bilan boshlanuvchi “Yuliy Sezarning o‘ldirilishi” nomli albom chiqaradi.
Dilbar Ismatullayeva tayyorladi.
Izoh (0)