Zamonaviy dunyo aholisining deyarli 70 foizini mineral o‘g‘itlash orqali yetishtirilgan dehqonchilik mahsulotlari oziq-ovqat bilan ta’minlaydi. Bu jarayon o‘ta murakkab kimyoviy reaksiyalar asosiga qurilgan bo‘lib, katta energotexnologik quvvatlarni talab qiladi. Sohadagi yaqinda qayd etilgan ilmiy yangilik – yapon olimlarining ixtirosi haqida.
Jahonning deyarli barcha yirik kimyo korxonalarida, shu jumladan, O‘zbekistondagi kimyo zavodlarida ham ammiak “Gaber jarayoni” deb nomlanadigan kimyoviy reaksiyalar ketma-ketligiga asoslangan texnologik jarayon asosida ishlab chiqariladi. Gaber — kelib chiqishiga ko‘ra yahudiy bo‘lgan nemis kimyogari bo‘lib, u dengiz orqali Chilidan Germaniyaga keltiriladigan tabiiy selitraning 1914—1918-yillardagi Birinchi jahon urushi paytida yo‘li to‘silgani bois Germaniyani selitra bilan ta’minlashning muqobil usullarini izlash asnosida ammiakni sun’iy sintez qilish yo‘lini topgan. Shu sababli ham jarayon uning nomi bilan ataladi.
Jarayon avval metan gazini parchalash orqali undan vodorod ajratib olish, keyin esa ushbu vodorodga havodan olingan azotni bog‘lash orqali yakunda kimyoviy formulasi NH3 bo‘lgan sintetik suyuq ammiak olish bilan kechadi. Ammiak ishlab chiqarish texnologiyasi murakkabligi jihatdan eng qiyin kimyoviy texnologik jarayonlar qatoriga kiradi. Bunda o‘ta yuqori harorat (+530℃ atrofida) va bosim (250 kgk/sm2 dan yuqori), bir necha xil katalizatorlar hamda katta quvvatli kompressor-mashinalar zarur bo‘ladi.
Jarayonning muammoli jihatlaridan biri — eng yakuniy bosqich — sintez kamerasida azot va vodorod gazlari o‘zaro birikib, ammiakka aylanishi uchun, albatta, temir katalizatori mavjud bo‘lishi kerak. Mazkur katalizator esa faqat 350 ℃ dan yuqori haroratlarda ish bera boshlaydi. Bunday yuqori harorat darajalarini barqaror ta’minlash uchun esa juda katta energiya miqdori sarflanadi. Umuman olganda, bu boradagi FIK 30-40 foiz atrofida bo‘ladi xolos. Lekin hozirda boshqa usullardan ko‘ra eng samaralirog‘i ham shu.
Ko‘rib turganingizdek, ammiakning o‘zi uchun ham xomashyo bu qazilma boylik — metan gazi bo‘ladi. U jarayonda bir vaqtning o‘zida xomashyo va yoqilg‘i sifatida ham ishtirok etadi. Ammiakni sun’iy sintez qilish uchun qo‘llab ko‘rilgan boshqa muqobil energiya manbalari, xususan, shamol energiyasi singarilar beqarorligi va ishonchli emasligi bilan istisno qilinadi. Xomashyo sifatida tarkibida vodorod tutuvchi boshqa moddalarni (suvni) qo‘llash ham metanni qo‘llashdan ko‘ra yaxshiroq natija bermaydi. Shu sababli mavjud usullarning o‘zi bilan, lekin energiya sarfini kamaytirish orqali samaradorlikni oshirish masalasi kimyogarlar oldida doim dolzarb bo‘lib kelgan. Biroq yuqorida aytganimizdek, qaysar temir katalizator 350℃ dan yuqori haroratlardagina ish bera boshlaydi.
Pastroq haroratlarda ham ishlaydigan katalizatorlarni yaratish borasida kimyogarlar anchadan buyon izlanib kelmoqda. Aftidan, yapon olimlarida bu borada dastlabki katta ilmiy yutuq qayd qilinganga o‘xshaydi. Har holda Tokio texnologiyalar instituti kimyo fani doktori Michikadzi Xara boshchiligidagi ilmiy guruh tomonidan Nature jurnalida 24-aprel kuni e’lon qilingan maqolada shunga da’vo qilinmoqda. Xususan, doktor Xaraning o‘zi Nature communications’ga bergan izohida “Bizning katalizator H2 va N2 gazlaridan 50℃ haroratda hamda 20 kJ/mol ga teng bo‘lgan favqulodda past faollashtirish energiyasi bilan ham ammiak ishlab chiqara oladi”, — deya ta’kidlagan.
Maqolada aytilishicha, doktor Xaraning past haroratli katalizatori nanotexnologiyalarni qo‘llagan holda yaratilgan bo‘lib, CaFH qattiq eritmasi sirtiga o‘rnashtirilgan ruteniy (Ru) elementi nanozarralaridan tashkil topgan. Bunda olimlar kalsiy gidridi — CaH2 ga ftorning qo‘shilishi tufayli nisbatan past harorat va bosimda ham samara beradigan katalizator hosil bo‘lishiga erishgan. Spektroskopik tahlil va kompyuter modellashtirishi orqali esa olimlar ushbu katalizatorning ammiak sintezi jarayonini qanday qilib yuzaga keltirishini ko‘rsatib bergan.
Ilmiy maqolada bayon qilinishicha, katalizatorning ta’sir mohiyati quyidagicha: kalsiy-ftorid (Ca-F) bog‘lanishning mustahkamligi, kalsiy-vodorod (Ca-H) bog‘lanish mustahkamligidan ko‘ra barqarorroq bo‘lgani uchun kalsiy-ftoridi bog‘i kalsiy-vodorod bog‘lanishini yanada susaytiradi. Natijada, ruteniy katalizator kristallaridan vodorod atomlarini sug‘urib chiqara oladigan bo‘lib qoladi va uning o‘rniga elektronlar qoldiradi. Keyin esa ushbu vodorod atomlari ruteniy nanozarralaridan H2 gazi ko‘rinishida desorbsiyalanib chiqib ketadi.
Bunga 50℃ harorat ham kifoya qiladi. Katalizator “tutib olgan” elektronlar va ftor ionlari orasidagi zaryadlarning o‘zaro itarilishi esa kristalldagi energetik to‘siqlarni pasaytiradi va shu orqali materialga yuqori elektron sig‘im bag‘ishlaydi. Ajralib chiqqan elektronlar esa N2 gazi ko‘rinishidagi azot molekulasining atomlari orasidagi bog‘lanishlarni uzib tashlaydi va muhitda ammiak hosil bo‘lishiga olib keladi.
Bu usul sinovlardan muvaffaqiyatli o‘tsa va amaliyotga tatbiq etilsa, ammiak ishlab chiqarishning ushbu yangi texnologik usuli energiya tejamkorligi nuqtayi nazaridan sohada katta istiqbollarni ochishi kerak. Natijada, bir tonna ammiak olish uchun sarflanayotgan energiya miqdorining keskin kamayishi ortidan atmosferaga tashlanadigan uglerod dioksidi gazining miqdori kamaytirilishiga ham erishilishi mumkin (Aytgancha, butun dunyo bo‘yicha ammiak zavodlari, atmosferaga chiqarilayotgan CO2 gazining, taxminan, ≈3 foizining ulushini tashlar ekan).
Qolaversa, u orqali metanning yoqilg‘i sifatida emas, balki faqat xomashyo sifatida ishlatilishiga o‘tilishi mumkin (bu esa yuqori qo‘shilgan qiymatga ega tayyor mahsulotlar ishlab chiqarilishiga yo‘naltirilishi mumkin). Bularning hammasi o‘z navbatida ikki taraflama katta foyda keltirishi kutilmoqda: birinchidan, oziq-ovqat xavfsizligi borasida arzon mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarishi yo‘lga qo‘yilishi bilan katta samara bersa, ikkinchidan, “Gaber jarayoni”ning ekologik ko‘rsatkichlarini ham ancha yaxshilashi tayin.
Muzaffar Qosimov tayyorladi.
Izoh (0)