Qurg‘oqchilikni oldindan ogohlantirish tizimi amalda
TERRA-MODIS sun’iy yo‘ldosh platformasining ma’lumotlariga ko‘ra, Amudaryo va Sirdaryoning yuqori qismidagi daryo havzalarining qor qoplagan maydoni 2018-yilning 31-mart kuni holatiga ko‘ra 2017-yilning qor ko‘p yoqqan shu davriga nisbatan anchagina ozroq. (rasm 1-2).
Rasm 1 – Amudaryo yuqori qismining qor qoplagan maydonini 2018-yil mart oyining oxirgi davridagi holati.
Rasm 2 – Amudaryo yuqori qismining qor qoplagan maydonini 2017-yil mart oyining oxirgi davridagi holati.
Bunday sharoitda, Amudaryoning quyi oqimi uchun sersuvlik miqdorini uzoq muddatli bashoratiga binoan, hosil o‘sishi vaqtida suv miqdori me’yordan 40 foiz atrofida bo‘lishi kutilmoqda. Boshqacha aytganda, joriy yilda tadqiqot o‘tkazilayotgan mintaqalarda suv kam bo‘ladi (rasm 3). Bu esa, avvalambor, qishloq xo‘jaligida kam suvlik bilan bog‘liq bo‘lgan ehtimolli xatarlar oqibatlarini pasaytirish uchun moslashuvning qo‘shimcha chora-tadbirlarini o‘tkazishni talab qiladi.
Rasm 3 – Amudaryoning quyi suv oqimlarini oylik bashoratlari
Fermer o‘z faoliyati davomida bo‘lajak ekish mavsumida qancha suv miqdori kerakligini belgilab olishi, qaysi ekinlarni ekish va qaysi vaqtda bu narsani samaraliroq amalga oshirish mumkinligini bilishi muhim. Barvaqt qilinadigan bashoratlarsiz rejalashtirishni amalga oshirib bo‘lmaydi, ayniqsa qishloq xo‘jaligi uchun unchalik maqbul bo‘lmagan meteosharoitlardagi qurg‘oqchil hududlar haqida so‘z yuritilganda.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti Taraqqiyot dasturi va Favqulodda vaziyatlar vazirligi huzuridagi Gidrometeorologiya xizmati bilan hamkorlikda iqlim o‘zgarishi haqidagi BMTning doiraviy konventsiyasining Adaptatsion fondi moliyaviy ko‘magida amalga oshirilayotgan “O‘zbekistonning qurg‘oqchil hududlarida joylashgan fermer va dehqon xo‘jaliklarining iqlimiy barqarorligini ta’minlash” qo‘shma loyihasi doirasida takomillashtirilgan Qurg‘oqchilikni oldindan ogohlantirish tizimi (QOOT) bunday bashoratlarni ko‘ra bilish imkonini beradi.
Butunjahon meteorologiya tashkilotining bayonotiga ko‘ra, 2017-yildagi tabiiy ofatlardan ko‘rilgan zarar rekord darajadagi 320 milliard dollarga teng bo‘ldi. Undan tashqari, o‘tgan yil, 2015 va 2016-yillar kabi, “... meteorologik kuzatuvlarning butun tarixidagi uchta eng iliq yil qatoriga kirdi”, - deyiladi bayonotda.
Tegishli tashkilotlar va jamoatchilikka zamonaviy va aniq bashoratlarni taqdim etish orqali xavfli gidrometeorologik ko‘rinishlarni oldindan ko‘ra bilish tizimini takomillashtirish odamlar hayotini saqlab qolishi, pul mablag‘larini tejashi va infratuzilmani zarardan saqlab qolishi imkonini beradi.
“O‘zgidromet” mutaxassislari tomonidan mana shunday tizim suv oqimini shakllantirish zonalari bo‘lmish Amudaryo va Sirdaryoning yuqori qismlari uchun ishlab chiqilgan edi. Shuni qayd etish joizki, Qoraqalpog‘iston Amudaryoning etaklarida joylashgan va bu yerda mazkur suv oqimidan foydalanish va qayta tiklashga zarur bo‘ladigan sharoitlar yuqori qismlardan tubdan farq qiladi. Loyiha doirasida mazkur tizim hududning geografik joylashuvi sharoitlariga moslashtirildi. Hozirgi vaqtda u ikki turdagi mahsulotni olish imkonini beradi - suv miqdorini sifatli baholash, u tufayli yil suv resurslari bilan yetarli darajada ta’minlanganligini yoki qurg‘oqchilik kutilayotganini, hamda ma’lum bir obyekt uchun suv zahiralarini son jihatdan tavsiflash haqida tasavvur beradigan ma’lumotlarni aniqlash mumkin bo‘ladi.
“Qoraqalpog’iston bo‘yicha barcha kuzatuv tarmoqlarini avtomatlashtirish loyihaning muhim yo‘nalishi hisoblanadi. 2017 yilning mart-aprel oylarida 10 ta meteorologik stansiyadan iborat bo‘lgan kuzatuv meteorologik tarmoqni modernizatsiya qilish uchun uskunalar o‘rnatildi. Biz Rossiya, Qirg‘izston va Italiyadan mutaxassislarni jalb qildik. Bunday uskuna mamlakatda birinchi marotaba ishlatilmoqda. U qat’iy belgilangan davr mobaynida asosiy meteorologik parametrlarni yuqori aniqlikda o‘lchash, o‘lchashlar natijasida qator ko‘rsatkichlarni hisoblab chiqish, axborotni tezkorlik va diqqat bilan kodlash, telegrammalar matnini tuzish va axborotni ma’lumotlarni jamlash markazlariga yuborish imkonini beradi. Butunjahon meteorologik tashkiloti tavsiyalariga muvofiq, gidremeteorologik tarmoqlarni avtomatlashtirishda kamida ikki yil mobaynida yondash o‘lchashlarni (qo‘lda va avtomatik qurilmalar yordamida) ham olib borish zarur. Keyingi bosqichda kuzatuvlarni avtomatlashtirilgan rejimga o‘tkazish borasida qarorlarni qabul qilish uchun qator o‘lchovlar va sensor ma’lumotlarining qatorlar davriyligini bir xilligini baholash o‘tkaziladi”, – deydi loyiha rahbari Aleksandr Merkushkin.
Bundan tashqari, loyiha doirasida Tuyamo‘yin va Qipchoqdagi ikkita muhim nuqtalarda suv sarfi darajasini kuzatish tizimlarini avtomatlashtirish amalga oshirilmoqda. Bu tegishli o‘lchovlarni bajarishda vaqtni qisqartiradi va mehnat sarfini qisqartirish imkonini beradi. Agar oldinlari suvni yuqori miqdori sharoitida barcha jarayon o‘rtacha 5—6 soat davom etgan bo‘lsa, hozirda 30—40 daqiqa yetarli bo‘lmoqda. Ko‘p funksiyali telemetriyani qo‘llash tufayli olinayotgan axborotni sifati ham oshdi. Daryoning chuqurligi va tubi holati haqida ma’lumotlarni olish mumkin bo‘ldi, buni esa kemalar qatnovi, ko‘priklar va kechuvlar qurishda hisobga olish muhimdir.
Shunga qaramasdan, mutaxassislarni ta’kidlashicha, ma’lumotlarni yig‘ish va jamlashni o‘zigina yetarli emas, axborotni muayyan auditoriya orasida tarqatish zarur. Buning uchun ko‘p modulli axborot maydoni ishlab chiqilmoqda, u asosiy iste’molchilarni ular uchun qulay shaklda muhim ma’lumotlar bilan tezkor ta’minlash imkonini beradi.
Aholining turli qatlamlari, hamda iqtisodiyot sektorlari uchun modernizatsiyalangan gidrometeorologik va iqlim xizmatlarining asosiy afzalliklari:
- Iqlimga bog‘liq bo‘lgan xavfli tabiiy ko‘rinishlar orqali yetkazilayotgan muayyan zararlarni pasaytirish borasida yechimlarni bashoratlash, ogohlantirish va ko‘mak berish tizimlarini sifatli axborot bilan o‘z vaqtida ta’minlash.
- Iqlim o‘zgarishining salbiy oqibatlariga moslashish choralarini rejalashtirish, ishlab chiqish va joriy qilishda zarur axborot bilan ta’minlash.
- Ko‘zda tutiladigan yog‘inlarni va qurg‘oqchilik yoki suv toshqinlarini yuzaga kelishi xatarliklarini hisobga olgan holda suv resurslarini boshqarish samaradorligini oshirish.
- Qishloq xo‘jaligi sektorini moslashuv chora-tadbirlarini ishlatgan holda iqlim tufayli yuzaga keladigan xavfli ko‘rinishlarga bog‘liqligini pasaytirish.
- Gidrologik bashorat ma’lumotlaridan foydalangan holda suv ombori ishini samarali boshqarish.
- Ob-havoning aniq ma’lumoti asosida uy xo‘jaliklari va yakka tartibdagi tadbirkorlar faoliyatini rejalashtirish imkoniyati.
- Transport tashuvlari sektorida ob-havo ma’lumotini inobatga olgan holda yuklar va yo‘lovchilarni samaraliroq tashishni amalga oshirish mumkin.
Loyiha doirasida amalga oshirilayotgan gidrometeorologik tarmoqlarni modernizatsiyalash bo‘yicha choralar majmuasi va qurg‘oqchilikni oldindan ogohlantirish tizimini rivojlantirish yaxshi himoyalanmagan hamjamiyatlarni iqlimga barqarorligini oshirishga sezilarli hissa qo‘shadi - bu esa loyihaning asosiy maqsadidir.
