Марказий банк мамлакатда нон маҳсулотлари нархига таъсир қилаётган омиллар бўйича тадқиқот ўтказди.
Ун ва нон нархлари ўсиб бормоқда
Ўрганиш натижасига кўра, Ўзбекистонда биринчи навли буғдой унидан тайёрланган нон нархи 2020 йилдан 2025 йил майигача 77,6 фоизга ошган. Олий навли буғдой унидан тайёрланган нон эса 52,5 фоизга, обинон 62,4 фоизга қимматлашган. Бу даврда биринчи навли буғдой уни нархлари 56,9 фоиз, олий навлиси эса 73,5 фоизга кўтарилган.
Охирги беш йиллик даврда олий ва биринчи навли буғдой унлари ҳамда обинон 2022 йилда кескин қимматлаган. Кейинги йилларда эса ушбу маҳсулотлар нархларида ўсиш секинлашган.
Таҳлилга кўра, 2022 йилда биринчи навли ундан тайёрланган нон 54,8 фоизга қимматлашди. Биринчи навли буғдой уни нархи 46 фоиз, олий навли буғдойники 39,5 фоизга ошди. Олий навли ундан тайёрланган нон 25,8 фоизга қимматлашган бўлса, обинон нархи 22,7 фоизга ўсган.
Биринчи навли буғдой уни нархи 2021 йил I чоракдаги 4 127 сўмдан 2025 йилнинг I чорагига келиб 6 440 сўмгача қимматлашган. Мазкур даврда биринчи навли ундан тайёрланган нон нархи 3 129 сўмдан 6 144 сўмгача ошган. Олий навли буғдой уни нархи давр бошидаги 5 506 сўмдан 9 581 сўмгача кўтарилган.
Нархларнинг бундай ошиши асосан буғдой ишлаб чиқариш билан боғлиқ харажатларнинг хусусан, ерга ишлов бериш, иш ҳақи, техникага қилинадиган харажатларнинг ошиб бораётганлиги билан изоҳланади.
“Сўнгги йилларда Ўзбекистон аҳолисининг ўсиш кўрсаткичи ўртача 2 фоизни ташкил этмоқда. Аҳоли сонининг ҳар 1 миллион кишига кўпайиши нон ва нон маҳсулотларига (буғдой унига) бўлган йиллик талабни ўрта ҳисобда 171 минг тоннагача ошириши мумкин. 2025 йил 1 апрель ҳолатига мамлакатда аҳоли сони 37,7 миллион кишига етган. Бошқа омиллар ўзгармаган ҳолатда кейинги 5 йилда буғдой унига бўлган йиллик талаб тахминан қўшимча 670 минг тоннага ошишини кутиш мумкин”, дейилади тадқиқотда.
Импорт қилинган буғдойнинг бир тоннаси 2021 йилда 222 доллар, 2022 йилда 280 доллар, 2023 йилда 231 доллар, 2024 йилда 190 доллар бўлган. Импорт ун нархи эса 2021 йилдаги 268 доллардан 2024 йилда 323 долларга етган. Ўзбекистонга 2021-2024 йиллардаги буғдой импортининг деярли барчаси (99 фоиздан ортиғи) Қозоғистон ҳиссасига тўғри келган. Ун импортида эса Қозоғистон 2021 йилда 98,4 фоиз, 2022 йилда 96 фоиз, 2023 йилда 87,6 фоиз, 2024 йилда 90,6 фоиз улуш билан етакчилик қилган.
Нархлар нега ошяпти?
Таҳлил қилинишича, 2020-2025 йилларда ун ва нон маҳсулотлари таннархига таъсир этувчи ресурслар — ёнилғи, электр энергияси, газ, совуқ сув ва транспорт хизматлари кескин қимматлашган. Бу эса ишлаб чиқариш харажатлари ошиши орқали маҳсулот нархига бевосита таъсир кўрсатяпти.
Марказий банк нархларга фермер ва кластерлар етиштираётган буғдойни биржа савдолари орқали сотаётгани ҳам таъсир қилаётганини билдирган. “Ҳокимликлар томонидан бу борада мажбурий талаблар қўйилмаслиги – фермерлар ҳамда кластерлар даромадига ижобий таъсир қилибгина қолмасдан, нархларни эркинлаштириш билан боғлиқ чоралар самарадорлигига ижобий таъсир қилади”, дейилади манбада.
Буғдой импорти ва жаҳон нархи билан боғлиқлик муҳим омиллардан бири бўлиб, Ўзбекистон буғдойининг аксарият қисми Қозоғистондан импорт қилиниши инобатга олинса, жаҳон бозоридаги нарх ўзгаришлари маҳаллий бозорга кучли ва тезкор таъсир кўрсатади. Ўзбекистон жаҳон буғдой нархларига юқори сезувчан.
Шу билан бирга, аҳоли даромадлари ўсиши ва истеъмол тенденциялари нонга бўлган талабга таъсир қилмоқда.
Ўз навбатида иқлим ўзгариши, сув танқислиги ва ер шўрланиши — нархларга таклиф томонидан таъсир қилувчи экологик омиллар сифатида кўриляпти. Мамлакатда ер шўрланиши 2000–2020 йилларда 450 минг гектардан 750 минг гектаргача кенгайган. Бу эса буғдой ҳосилдорлиги ва фермерлар даромадларига салбий таъсир кўрсатган. Юқори ҳарорат, қурғоқчилик ва суғориш тизимларининг самарасизлиги эса ҳосилнинг камайишига олиб келади.
Геосиёсий омиллар ва давлатлараро савдо сиёсатлари ҳам нон нархига таъсир қилувчи ташқи омиллар сирасига киради.
“Россия-Украина можароси, экспорт 17 квоталари, транзит тарифлари ва бошқа чоралар натижасида таъминот занжирида узилишлар юзага келиб, импорт қилувчи давлатларда, жумладан Ўзбекистонда, нархлар ошишига сабаб бўлиши мумкин”, дея қайд этилган тадқиқотда.
Марказий банк жаҳонда нархлар барқарорлашишига қарамай, ички ресурслар самарадорлигини ошириш муҳимлигини урғулаган. Буғдой ва ун ишлаб чиқариш таннархига таъсир этувчи омилларни мунтазам таҳлил қилиб бориш, иқлим ўзгариши, нон маҳсулоти истеъмолига бўлган аҳоли ёндашувларини ўрганиб бориш зарурлигини таъкидлаган. Бу йўналишда тадқиқот ишларини кучайтириш, суғориш ва агрономик технологияларни ривожлантириш, нархни барқарорлаштириш бўйича мувофиқлаштирилган механизмларни кучайтириш ва маҳаллий етиштиришни кенгайтириш шартлиги қайд этилган. Шу билан бирга, буғдой импорти географиясини кенгайтиришга ҳам муҳим йўналиш сифатида қаралиши таъкидланган.
Изоҳ (0)