Дональд Трампнинг Гренландия борасидаги баёнотлари дипломатик можаро келтириб чиқарди. АҚШнинг сайланган президенти орол “Қўшма Штатлар миллий хавфсизлиги учун муҳимлигини” таъкидлаб, уни назоратга олиш зарурлигини айтди.
Бунга жавобан, оролни 1721 йилдан бери бошқариб келаётган Дания ўз гербини ўзгартириб, Гренландия ва Фарер ороллари рамзлари — оқ айиқ ва қўчқор тасвирларини марказий ўринга чиқарди. Бу мазкур икки ҳудуднинг Дания учун аҳамиятини урғулаш мақсадида амалга оширилган деб ишонилмоқда.
У қандай ҳудуд?
Гренландия Шимолий Муз океанида жойлашган дунёдаги энг йирик орол бўлиб, тарихи ва ҳуқуқий мақоми билан боғлиқ айрим мураккабликлар бор. Тадқиқотларга кўра, у ерда милоддан аввалги 2500 йиллардан бошлаб эскимослар (инуитлар) яшай бошлаган. Улар мазкур ҳудудга ўзлари билан арктик маданиятни олиб келган.
IX аср охири ва Х аср бошидан оролга викинглар қадами етди. Викинг тадқиқотчиси Эрик Қизил (Эрик Тҳорвалдссон) томонидан ташкил этилган колониялар Гренландияда XIV асргача мавжуд бўлди.
1721 йилга келиб Гренландия Даниянинг мустамлакасига айланди. Гарчан орол 1953 йили қироллик таркибига тўлиқ интеграция қилинган бўлса-да, у кенг автоном ҳуқуқларга эга. 1979 йили Гренландия ўзининг табиий ресурсларини бошқариш ва айрим халқаро муносабатларда қатнашиш ҳуқуқини қўлга киритди. Қолаверса, маҳаллий аҳоли ўзининг парламенти (Инацисартут) ва ҳукуматига (Наалаккерсуисут) ҳам эга.
Шунга қарамай, Гренландиянинг Данияга боғлиқлиги юқори. Бу айниқса хавфсизлик, ташқи ишлар, суд тизими ва иқтисодий масалаларда кўзга яққол ташланади. Орол ялпи ички маҳсулотининг бешдан бир қисмини Дания томонидан берилган субсидиялар ташкил этиши бунга кўплаб мисоллардан биридир.
АҚШнинг уринишлари: бу янгилик эмас.
Дональд Трамп “Қўшма Штатлар Гренландияни назорат қилиши кераклиги” ҳақида ўзининг биринчи президентлик муддатида ҳам айтиб ўтган эди. У 2019 йили оролни сотиб олиш истагини билдирган. Бироқ Дания бош вазири Метте Фредериксен бу таклифни “бемаънилик” деб баҳолаб, Гренландия суверенитети масаласида ҳеч қандай муҳокама бўлиши мумкин эмаслигини таъкидлади. Икки ўртадаги можаро Оқ уй раҳбарининг Данияга давлат ташрифи бекор қилинишига сабаб бўлди.
АҚШнинг Гренландияни ўзлаштиришга бундан анча олдин ҳам уриниб кўрган. Жумладан 1946 йили президент Гарри Трумен оролни Даниядан сотиб олиш таклифини киритди. Бу таклиф доирасида АҚШ Гренландия учун 100 миллион доллар (ҳозирги қийматда 1,5 миллиард) тўламоқчи бўлди. Бироқ Дания суверенитет ва миллий ғурур масаласи ҳисобланган ҳудудни сотмади. Қўшма Штатлар 1951 йили оролда Thule ҳарбий ҳаво базасини қуриш билан чекланди. У Шимолий қутбда жойлашган бўлиб, АҚШнинг мудофаа ва ракеталарга қарши дастурларининг бир қисми сифатида ҳозир ҳам фаол хизмат қиляпти.
Эски гаплар кун тартибига қайтди.
Гренландия нефть ва газнинг йирик захирасига эга. Қолаверса, смартфонлар, электр транспорт воситалари ва ҳарбий техникалар ишлаб чиқаришда қўлланиладиган нодир металлар, уран ҳамда радиоактив минералларга ҳам бой. Бироқ орол ҳудудининг 80 фоизи музликлар билан қоплангани, қолаверса Мексикадан каттароқ ҳудудда (2,166,086 км2) маҳаллий аҳоли сони 50 мингдан аранг ошиши каби омиллар сабаб уларни қазиб олиш юқори иқтисодий манфаат келтирмайди. Аммо музликларнинг тезлик билан эриб бориши вазиятни ўзгартириши мумкин. Қўшма Штатлар бу орқали қимматли ресурсларга эга чиқа олади.
Бироқ Гренландиянинг аҳамияти фақат иқтисодий омиллар билан ўлчанмайди. Орол ўзининг стратегик жойлашуви билан муҳим денгиз йўлларини назорат қилишга ёрдам беради. Қолаверса, бу орқали АҚШ рақобат майдонига айланган Шимолий қутбда таъсирини кучайтириб, Россия ва Хитойга қарши туриши мумкин. Бундан ташқари, Шимолий Америка материги ва Европа қитъаси ўртасида жойлашган орол АҚШ ҳарбий логистика занжирини мустаҳкамлаб, ракетага қарши мудофаа салоҳиятини ошириши муқаррар.
Бунга ким нима дейди?
Дональд Трамп Гренландияни куч билан эгаллаш масаласини истисно қилмади. У Дания таклифга кўнмаса, юқори бож тарифлари билан жазолашини айтди. Германия ҳамда Франция АҚШ сайланган президентининг баёнотларига муносабат билдириб, “чегаралар куч билан ўзгартирилмаслигини” ва Европа иттифоқи “бошқа мамлакатларга, улар ким бўлишидан қатъий назар, ўз суверен чегараларига ҳужум қилишга рухсат бермаслигини” таъкидлади.
Оролдагилар қандай фикрда?
2008 йилнинг 25 ноябрь куни ўтказилган референдумда Гренландия аҳолисининг 75,5 фоизи автономия ҳуқуқлари кенгайтирилишини маъқуллади. Оролликларнинг катта қисми кенгайтирилган мухторият мустақил давлат учун йўл очишига ишонади. Лекин Данияга иқтисодий ва сиёсий масалалардаги қарамлик бунга тўсқинлик қилмоқда.
Бироқ мустақиллик тарафдорлари Дания тасарруфидан чиқиб, АҚШ назоратига ўтишга қарши. Улар тўла мустақиллик исташади. Гренландиянинг биринчи аёл бош вазири Алеқа Ҳаммонд BBC билан суҳбатда буни тасдиқлади. У Қўшма Штатлар Гренландияга “сотиб олинадиган нарса каби муомала қилаётганидан” норози.
“У, ҳатто, Гренландия билан гаплашмаяпти — у Дания билан Гренландияни сотиб олиш ҳақида гаплашмоқда”, деган у.
Энди нима бўлади?
Гренландия АҚШ учун нақадар муҳим бўлмасин, уни куч билан тортиб олиш ниҳоятда жиддий оқибатларга олиб келади. Бу НАТО доирасидаги иттифоқчилар – Вашингтон ва Копенгаген ўртасига зиддият солиб, “Шимолий Альянс” истиқболини хавф остида қолдиради.
Қолаверса, Дональд Трампнинг “орол АҚШ хавфсизлиги учун муҳимлиги” ҳақида баёнотлари Украинанинг чорак қисмини босиб олган Россия наздида ўз ҳаракатларини оқлаш учун асос бўлиб хизмат қилиши мумкин. Бу амалда мавжуд дунё тартиби учун жуда хавфли прецедент яратади.
Бироқ воқеалар ривожи қайси томонга оғишиб кетишини билиб бўлмайди. Боиси АҚШнинг сайланган президенти ўзининг башорат қилиб бўлмас табиати билан машҳур.
Изоҳ (0)