Donald Trampning Grenlandiya borasidagi bayonotlari diplomatik mojaro keltirib chiqardi. AQSHning saylangan prezidenti orol “Qo‘shma Shtatlar milliy xavfsizligi uchun muhimligini” ta’kidlab, uni nazoratga olish zarurligini aytdi.
Bunga javoban, orolni 1721-yildan beri boshqarib kelayotgan Daniya o‘z gerbini o‘zgartirib, Grenlandiya va Farer orollari ramzlari — oq ayiq va qo‘chqor tasvirlarini markaziy o‘ringa chiqardi. Bu mazkur ikki hududning Daniya uchun ahamiyatini urg‘ulash maqsadida amalga oshirilgan deb ishonilmoqda.
U qanday hudud?
Grenlandiya Shimoliy Muz okeanida joylashgan dunyodagi eng yirik orol bo‘lib, tarixi va huquqiy maqomi bilan bog‘liq ayrim murakkabliklar bor. Tadqiqotlarga ko‘ra, u yerda miloddan avvalgi 2500-yillardan boshlab eskimoslar (inuitlar) yashay boshlagan. Ular mazkur hududga o‘zlari bilan arktik madaniyatni olib kelgan.
IX asr oxiri va X asr boshidan orolga vikinglar qadami yetdi. Viking tadqiqotchisi Erik Qizil (Erik Thorvaldsson) tomonidan tashkil etilgan koloniyalar Grenlandiyada XIV asrgacha mavjud bo‘ldi.
1721-yilga kelib Grenlandiya Daniyaning mustamlakasiga aylandi. Garchan orol 1953-yili qirollik tarkibiga to‘liq integratsiya qilingan bo‘lsa-da, u keng avtonom huquqlarga ega. 1979-yili Grenlandiya o‘zining tabiiy resurslarini boshqarish va ayrim xalqaro munosabatlarda qatnashish huquqini qo‘lga kiritdi. Qolaversa, mahalliy aholi o‘zining parlamenti (Inatsisartut) va hukumatiga (Naalakkersuisut) ham ega.
Shunga qaramay, Grenlandiyaning Daniyaga bog‘liqligi yuqori. Bu ayniqsa xavfsizlik, tashqi ishlar, sud tizimi va iqtisodiy masalalarda ko‘zga yaqqol tashlanadi. Orol yalpi ichki mahsulotining beshdan bir qismini Daniya tomonidan berilgan subsidiyalar tashkil etishi bunga ko‘plab misollardan biridir.
AQShning urinishlari: bu yangilik emas.
Donald Tramp “Qo‘shma Shtatlar Grenlandiyani nazorat qilishi kerakligi” haqida o‘zining birinchi prezidentlik muddatida ham aytib o‘tgan edi. U 2019-yili orolni sotib olish istagini bildirgan. Biroq Daniya bosh vaziri Mette Frederiksen bu taklifni “bema’nilik” deb baholab, Grenlandiya suvereniteti masalasida hech qanday muhokama bo‘lishi mumkin emasligini ta’kidladi. Ikki o‘rtadagi mojaro Oq uy rahbarining Daniyaga davlat tashrifi bekor qilinishiga sabab bo‘ldi.
AQShning Grenlandiyani o‘zlashtirishga bundan ancha oldin ham urinib ko‘rgan. Jumladan 1946-yili prezident Garri Trumen orolni Daniyadan sotib olish taklifini kiritdi. Bu taklif doirasida AQSh Grenlandiya uchun 100 million dollar (hozirgi qiymatda 1,5 milliard) to‘lamoqchi bo‘ldi. Biroq Daniya suverenitet va milliy g‘urur masalasi hisoblangan hududni sotmadi. Qo‘shma Shtatlar 1951-yili orolda Thule harbiy havo bazasini qurish bilan cheklandi. U Shimoliy qutbda joylashgan bo‘lib, AQShning mudofaa va raketalarga qarshi dasturlarining bir qismi sifatida hozir ham faol xizmat qilyapti.
Eski gaplar kun tartibiga qaytdi.
Grenlandiya neft va gazning yirik zaxirasiga ega. Qolaversa, smartfonlar, elektr transport vositalari va harbiy texnikalar ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan nodir metallar, uran hamda radioaktiv minerallarga ham boy. Biroq orol hududining 80 foizi muzliklar bilan qoplangani, qolaversa Meksikadan kattaroq hududda (2,166,086 km2) mahalliy aholi soni 50 mingdan arang oshishi kabi omillar sabab ularni qazib olish yuqori iqtisodiy manfaat keltirmaydi. Ammo muzliklarning tezlik bilan erib borishi vaziyatni o‘zgartirishi mumkin. Qo‘shma Shtatlar bu orqali qimmatli resurslarga ega chiqa oladi.
Biroq Grenlandiyaning ahamiyati faqat iqtisodiy omillar bilan o‘lchanmaydi. Orol o‘zining strategik joylashuvi bilan muhim dengiz yo‘llarini nazorat qilishga yordam beradi. Qolaversa, bu orqali AQSH raqobat maydoniga aylangan Shimoliy qutbda ta’sirini kuchaytirib, Rossiya va Xitoyga qarshi turishi mumkin. Bundan tashqari, Shimoliy Amerika materigi va Yevropa qit‘asi o‘rtasida joylashgan orol AQSH harbiy logistika zanjirini mustahkamlab, raketaga qarshi mudofaa salohiyatini oshirishi muqarrar.
Bunga kim nima deydi?
Donald Tramp Grenlandiyani kuch bilan egallash masalasini istisno qilmadi. U Daniya taklifga ko‘nmasa, yuqori boj tariflari bilan jazolashini aytdi. Germaniya hamda Fransiya AQSH saylangan prezidentining bayonotlariga munosabat bildirib, “chegaralar kuch bilan o‘zgartirilmasligini” va Yevropa ittifoqi “boshqa mamlakatlarga, ular kim bo‘lishidan qat’iy nazar, o‘z suveren chegaralariga hujum qilishga ruxsat bermasligini” ta‘kidladi.
Oroldagilar qanday fikrda?
2008-yilning 25-noyabr kuni o‘tkazilgan referendumda Grenlandiya aholisining 75,5 foizi avtonomiya huquqlari kengaytirilishini ma’qulladi. Orolliklarning katta qismi kengaytirilgan muxtoriyat mustaqil davlat uchun yo‘l ochishiga ishonadi. Lekin Daniyaga iqtisodiy va siyosiy masalalardagi qaramlik bunga to‘sqinlik qilmoqda.
Biroq mustaqillik tarafdorlari Daniya tasarrufidan chiqib, AQSh nazoratiga o‘tishga qarshi. Ular to‘la mustaqillik istashadi. Grenlandiyaning birinchi ayol bosh vaziri Aleqa Hammond BBC bilan suhbatda buni tasdiqladi. U Qo‘shma Shtatlar Grenlandiyaga “sotib olinadigan narsa kabi muomala qilayotganidan” norozi.
“U, hatto, Grenlandiya bilan gaplashmayapti — u Daniya bilan Grenlandiyani sotib olish haqida gaplashmoqda”, degan u.
Endi nima bo‘ladi?
Grenlandiya AQSh uchun naqadar muhim bo‘lmasin, uni kuch bilan tortib olish nihoyatda jiddiy oqibatlarga olib keladi. Bu NATO doirasidagi ittifoqchilar – Vashington va Kopengagen o‘rtasiga ziddiyat solib, “Shimoliy Alyans” istiqbolini xavf ostida qoldiradi.
Qolaversa, Donald Trampning “orol AQSh xavfsizligi uchun muhimligi” haqida bayonotlari Ukrainaning chorak qismini bosib olgan Rossiya nazdida o‘z harakatlarini oqlash uchun asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Bu amalda mavjud dunyo tartibi uchun juda xavfli pretsedent yaratadi.
Biroq voqealar rivoji qaysi tomonga og‘ishib ketishini bilib bo‘lmaydi. Boisi AQShning saylangan prezidenti o‘zining bashorat qilib bo‘lmas tabiati bilan mashhur.
Izoh (0)