Меҳнатга ҳақ тўлашнинг энг кам миқдори оширилди: ойлик қандай ҳисобланиши, қўшни давлатлардаги вазият ва мутахассис фикри 

Ўзбекистонда Президент фармони билан 1 майдан меҳнатга ҳақ тўлаш миқдорлари 7 фоизга оширилмоқда. “Дарё” “энг кам иш ҳақи миқдори” тушунчаси, унинг йиллар давомида ўзгариш кўрсаткичлари, бунинг аҳолига таъсири ва Марказий Осиёдаги вазиятни ўрганди.

2019 йилнинг 1 сентябридан “энг кам иш ҳақи миқдори” тушунчаси бекор қилиниб, унинг ўрнига меҳнатга ҳақ тўлашнинг энг кам миқдори ҳамда базавий ҳисоблаш миқдори жорий қилинган эди.

Меҳнатга ҳақ тўлашнинг энг кам миқдори

Меҳнатга ҳақ тўлашнинг энг кам миқдори маош, устамалар, қўшимча ҳақ, гонорар, қўшимча иш учун компенсация тўловлари ва рағбатлантирувчи тусдаги тўловларнинг бошқа турлари, шунингдек, қонунчиликда белгиланган ушланмалар миқдорини аниқлашда қўлланилади.

2019 йилнинг 1 сентябрида меҳнатга ҳақ тўлашнинг энг кам миқдори 634 880 сўм миқдорида белгиланган эди. 

Президент фармони билан меҳнатга ҳақ тўлашнинг энг кам миқдори 2023 йил 1 майдан бошлаб 920 минг сўмдан 980 минг сўмга оширилади. Демак бюджет ташкилотида ишловчи ходимлар ойликлари шунча фоизга ошади.

Базавий ҳисоблаш миқдори 

Базавий ҳисоблаш миқдори қуйидагиларни аниқлашда қўлланилади:

• солиқлар, йиғимлар, жарималар, давлат божлари ва кўрсатилаётган давлат хизматлари учун бошқа тўловларнинг миқдорларини;
• тадбиркорлик билан шуғулланиш учун патент, лицензия ва бошқа тўловларнинг қиймати, ташкилотларнинг устав ва бошқа фондлари миқдори, микрокредитлар ва лизинг, шунингдек бошқа молиявий-иқтисодий кўрсаткичларнинг чекланган миқдорини.

2019 йилнинг 1 сентябрида базавий ҳисоблаш миқдори 223 минг сўм этиб белгиланган эди.

2023 йил 1 майдан базавий ҳисоблаш миқдори 300 минг сўмдан 330 минг сўмга ошади.

Демак 1 майдан бошлаб базавий ҳисоблаш миқдорига боғланган тўловлар ҳам ошади. Масалан, маъмурий жарималар, солиқлар, давлат божлари ва шу каби бошқа тўловлар. 

Ойликлар қандай ҳисобланади?

Ўзбекистонда меҳнатга ҳақ тўлашнинг 22 та разряди бор. Ҳар бир разряднинг оклад иш ҳақи турлича бўлади. 

Аҳоли ўзининг оклади қанча бўлишини жадвал асосида ҳисоблаб кўриши мумкин. Бунинг учун разряд рўпарасидаги коэффициентни 920 минг (1 майдан 980 минг сўм) сўмга кўпайтириш керак.

Масалан, 9-разрядда ишлайдиган ходимларнинг оклад иш ҳақини ҳисобланса — 1,755х920 000=1 614 600.

Демак, 9-разряддаги ходимларнинг оклади — 1 млн 614 минг 494 сўмни ташкил этади.

Оклад — бу иш берувчи ҳар бир тўлиқ ишланган ой учун ходимга тўлаши шарт бўлган қатъий миқдор. Ходимнинг иш ҳақи окладга тенг ёки ундан кўпроқ бўлиши мумкин. Иш ҳақи ўз ичига оклад, бонус ва премияларни олади.

Мутахассис фикри

“Дарё” билан суҳбатда шахси сир сақланишини хоҳлаган эксперт шахсий кузатувлари асосида инфляцияга асосан юқори даромадли тоифадаги одамларнинг истеъмолидаги хусусиятлар кўпроқ таъсир қилишини таъкидлайди. 

Масалан, уй-жой, машина, энергия манбалари, озиқ-овқат ва ҳоказо, чунки улар нархлар қанчалик ошмасин истеъмолини маълум даражага етгунча тўхтатмайди. Бу эса кам таъминланган аҳолига моддий неъматларни харид қилиш учун бой қатлам билан рақобатлашиш имкониятларини пасайтиради.

Экспертга кўра, барчага тенг шароитлар яратиш учун давлат инфляцияни жиловлаш ва минимал, паст маошларни индексация қилиши ва узоқ муддатли стратегияларда бойлар маошлари билан фарқини камайтириб бориш сиёсатини юритиши керак.

Албатта, макроиқтисодчилар минимал иш ҳақини х фоизга ошиши инфляцияни х фоизга ошишига хизмат қилади деган рақамларни беради, лекин кўпчилик манфаати устун бўлган демократик жамиятларда аҳолининг аксарият қисми қайси квентилда бўлса уларнинг манфаати нуқтаи назаридан сиёсат юритилиши керак, Ўзбекистон шароитида айнан қуйи даромадли қатлам манфаатлари устун қўйилиши керак деб ўйлайман.

Ижтимоий тармоқларда айрим фуқароларнинг иш ҳақи оширилишига билдирган салбий реакцияси ҳақида:

Фикримча, бу миқдор одатдагидай 10-15 фоиз эмас балки 7 фоиз, у ҳам айнан минимал иш ҳаки қийматини атиги 6,5 фоизига тенглиги (980.000/920.000*100%) шунингдек, май ойида ошириладиган иш ҳаки, пенсия, нафақаларни март ойида эълон қилиниши оқибатидир.

Қўшни мамлакатларда вазият қандай?

Қозоғистонда 1992 йилдан буён “энг кам иш ҳақи миқдори” тушунчаси амалда. 

2023 йилдан бошлаб мамлакатда энг кам иш ҳақи миқдори оширилди — 70 минг тенге ( 1,757 млн сўм).

Қирғизистонда эса энг кам иш ҳақи миқдори 2337 сомни ташкил этади (305 минг сўм).

Туркманистонда эса 2023 йилдан бошлаб энг кам ойлик иш ҳақи 1160 манат деб белгиланган. Бу кўрсаткич 3,778 млн сўмга тенг.

Тожикистонда энг кам ойлик иш ҳақи 536 сомонийга тенг бўлиб, у ҳозирги кунда 560 минг сўмга тенг.

Аввалроқ Ўзбекистон ва бошқа мамлакатларда ўртача ойлик иш ҳақи қанчалиги ҳақида маълумот берилганди.