Тилимизни биламизми: «Рамазон» нима дегани, «рўза»-чи? Рамазонга оид сўзларнинг луғавий маъноси

Юртимизда муборак Рамазон шукуҳи кезяпти. Мусулмонлар бу ойни соғиниб кутади, катта хурсандчилик ва тоат-ибодатлар билан ўтказади. Бу ой билан боғлиқ кўплаб сўзлар, атамалар ўзбек тили хазинасидан жой олган. «Дарё» колумнисти Ориф Толиб бугун ана шундай сўзларнинг баъзиларини изоҳлайди.

 Рамазон

Ҳижрий-қамарий йил ҳисобида тўқ­қизинчи ой шундай номланади. Бу ой давомида мусулмонлар рўза тута­ди. Маълумотларга кўра, бу сўз қадим тарихга эга. Рамазон дастлаб жуда иссиқ кунларга тўғри келгани учун унга рамазон – жуда иссиқ, куйдирадиган иссиқ деб ном берганлар. Сўзнинг ана шу маъносидан келиб чиқиб, бу ойда рўза тутган одамнинг гуноҳлари куйиб, йўқ бўлади деган фикр ҳам айтилади.

Рўза

Форсча рўз, яъни кун сўзига -а қўшимчасини қўшиб ҳосил қилинган. Илдизи сўғдчага бориб тақалади. Рўза тутган киши саҳардан қуёш ботгунга қадар, демак, бутун кун давомида еб-ичмайди. Бу сўз араб тилида ас-савм, ас-сиям дейилади. Унинг луғавий маъноси бирор нарсадан ўзини мутлақо тийиб туришдир.

Рўза сўзи Марказий Осиё, Афғонистон, Эрон, Ҳиндистон, Покистон, Бангладеш каби мамлакатлар тилларида ҳам ишлатилади. У рус тилига ураза шаклида кирган.

Саҳарлик

Арабча саҳар сўзига ўзбекча -лик қўшимчасини қўшиб ясалган. Тонг отмасдан, рўза тутиш вақти бошлангунга қадар ейиладиган овқат ва шунга белги­­лан­ган вақтни англатади. Саҳарлик араб тилида суҳур дейилади. У саҳар сўзи билан ўзакдош.

Ифторлик

Бу сўз арабча рўза тутишни тўхтатди маъносидаги фатара феълидан ясалган. Аслиятда рўза тутишни тўхтатиш, нонушта қилиш маъноларини англатади. Ўзбек тилида рўза кунлари шом пайтида ўтказиладиган рўзани очиш, оғиз очиш маросимини, оғиз очиб овқатланишни, мана шу пайтда бериладиган зиёфат, меҳмондорчиликни англатади.

Рўза очиш жараёнини сўзга -лик қўшимчасини қўшиб ифторлик деб аташ ҳам кенг тарқалган.

Таровиҳ

Арабча таравиҳу – тарвиҳа сўзидан, ўзбек тилига товуш ўзгаришига учраган ҳолда ўтган. Аслиятда дам олиш, ҳор­диқ онлари маъносини англатади. Ибодат маъносида эса аслиятда ҳам, ўзбек тилида ҳам хуфтон намозидан кейин ўқиладиган суннат намозни англатади. Тўрт ракат ўқиб, ортидан дам олингани учун бу намоз таровиҳ деб номланган.

Қадр кечаси

Рамазон ойидаги фазилатли, минг ойдан афзал кеча. Араб тилидаги лайлатул қадр ибораси ўзбекчада белгилаш кечаси, миқдор кечаси маъносини англатади. Қадр кечаси ўзбек тилида лайлатулқадр шаклида ҳам ишлатилади.

Фитр

Рамазон ойи рўзасидан кейин, шукроналик учун бериладиган садақа. У ифтор сўзи билан ўзакдош бўлиб, рўза тутиш тугашини, оғзи очиқликни билдиради. Унинг эҳсон, ҳадя маъноси ҳам бор.

Шаввол ойининг биринчи куни нишонланадиган Рамазон ҳайити ёки рўза ҳайити араб тилида Ийдул фитр деб аталади. Бунда бир ойлик рўза якунига етиб, оғзи очиқлик бошланади.

Фидя

Фидянинг луғавий маъноси фидо қилишдир. Шариатда маълум бир нарсанинг ўрнига мол сарфлаш фидя бериш дейилади. Масалан, Рамазон ойи рўзасини узрли сабаблар туфайли тута олмаганлар фидя беради.

Фидя бир камбағалнинг бир кунлик ўртача тирикчилигини таъминлайдиган овқат миқдоридир. Унинг ҳажми таом ёки унга тўғри келадиган пул бирлигида белгиланади. Бунда ҳар бир жойнинг иқтисодий-маиший шарт-шароитидан келиб чиқилади.

Арафа

Ўзбек тилининг этимологик луғатига кўра, бу сўз тоғнинг номидан келиб чиққан. Ҳожилар зулҳижжанинг тўққизинчи куни Арофот тоғида туриб ҳажнинг асосий арконларидан бирини адо этишади. Шу кун Арафа куни деб юритилади.

Кейинчалик арафа сўзи турдош отга айланиб, ҳайит олдидаги кун маъносини англата бошлаган. Бу сўзнинг аслиятда билиш, таниш деган маъноси ҳам бор.

Арафа сўзининг маъноси ўзбекчада кенгайган. У турли байрамлар ёки бирор тантанали кундан олдинги кунни, бирор воқеа-ҳодисага яқин муддатни ҳам ифодалайди: Мустақиллик байрами арафасида, халқаро автобус қатновлари тикланиш арафасида, муҳим сана арафасида каби.

Арафа сўзи Қурбон ҳайитидан олдинги кунга нисбатан ишлатилади. Гарчи изоҳли луғат ҳар икки ҳайитдан олдинги кунни арафа деб аташ мумкинлиги ёзган бўлса-да, Рамазон ҳайитидан олдинги кунга нисбатан бу сўзни ишлатиш хатодир. Чунки у зулҳижжа ойидаги кунни билдиради, Рамазондаги эмас.

Ҳайит

Бу сўз аслида арабча ийд сўзидан келиб чиққан. Ўзбек тилида товуш ўзгаришларига учраб, ҳайитга айланган. У аслиятда такрорлаш, байрам қилиш каби маъноларни англатади. Ўзбек тилида мусулмонларнинг икки байрами – Қурбон ва Рамазон ҳайитларига нисбатан ишлатилади холос.