Машинада Маккага борган наманганликлар, Фаластин масаласига муносабат, мухолифатчини раҳбарликка тайинлаган Ислом Каримов. Ўзбек матбуоти 18 апрелда нималар ҳақида ёзган?

Тарих — ҳаёт такрорлардан иборат экани ҳақида сабоқ берувчи энг яхши устоз; ҳар кунлик бу сабоқлардан доим ҳам вақтида ва тўғри хулосалар чиқарилмаса-да, тарих барибир энг яхши устозлигича қолаверади.

Ҳам Ўзбекистоннинг, ҳам жаҳоннинг бундан 90, 60 ва 30 йил аввалги манзарасига ўзбек матбуоти кўзи билан имкон қадар назар солиш ҳам қизиқ, ҳам фойдали кўринди. Бундан ўн йиллар аввал айнан бугунги санада нималар бўлган, давр матбуоти улар ҳақида нима деб ёзган, жамоатчиликнинг муносабати қандай эди — буларнинг барини «Кун матбуоти тарихи» номли рукн орқали кузатиб бориш мумкин.

90 йил аввал. 18 апрель, душанба

«Ёш ленинчи» газетаси мухбирлари Норин тумани колхозларида рейдлар ўтказган ва тракторлар масаласида ҳам катта муаммолар борлигини аниқлаган. «Тракторларнинг энг муҳим запас қисмлари йўқ, — деб ёзади мухбирлар «John Deere’нинг винти Fordson’да? Бу ремонт эмас, латифа ўқишнинг худди ўзи-ку» сарлавҳали материалда. — Айниқса, свечалар ва магнето етарли эмас. Шунинг натижасида ҳозир 31 трактор ишдан чиқиб ётади. Ремонтда шундай аҳволлар ҳам бўлдиким, бу эса John Deere’га Fordson’нинг қисмларини киритилишидир. Натижада ғилдирак ўқларига қўйилган Fordson’нинг қисмлари John Deere’нинг иш суръатини тезлатиш эмас, сустлаштирди».

Бутуниттифоқ Коммунистик партияси Марказий Қўмитасининг Ўрта Осиё бюроси 1932 йил 16 апрель куни «Иккинчи кварталда маблағ тўплаш ва унумсиз чиқимларни камайтириш тўғрисида» қарор чиқарган (орадан 90 йил ўтиб эълон қилинган қарорларга ўхшаш бир ҳужжат). Бунга, жумладан, январь—март ойларида тўпланиши керак бўлган пулнинг тахминан 40 проценти (40—45 миллион сўм) йиғилмай қолгани, маъмурий-хўжалик чиқимлари кўпайиб кетгани, шунингдек, «саноат корхоналарида ва муассасаларда ошиқча ишчи кучи бор»лиги сабаб бўлган. Шу муносабат билан бюро саноат корхоналари ва қурилишлардаги ишчилар сонини мақбуллаштириш (ортиқчасини бўшатиш), савдони кучайтириш, шунингдек, маъмурий-хўжалик чиқимларини 15 фоизга камайтириш ҳақида топшириқ берган.

Шарқий Хитой темир йўлида Япониянинг ҳарбий хизматчилари бўлган поезди портлаб, ағдарилган. Совет матбуоти (жумладан, «Қизил Ўзбекистон» ҳам) буни «оқ гвардиячиларнинг навбатдаги иғвоси» деб атаган; умуман олганда, бу фикрга Япония томони ҳам қўшилади. «СССРнинг шу ҳалокатга қатнашувини кўрсата турган ҳеч қандай маълумот йўқ», деб таъкидлаган Япония Ташқи ишлар вазирлиги вакили. Айни вақтда, Манчжуриядаги япон дивизияси қўмондони генерал Тамон Манчжурияни ўғрилардан тозалашга жалб этилаётган япон ҳарбийларини ташиш учун зарур миқдорда поездларни бермаётгани учун СССРни айблаган.

«Ёш ленинчи» газетасидан қизиқ бир эълон:

60 йил аввал. 18 апрель, чоршанба

Куни кеча СССР саноатининг 1962 йилнинг биринчи чорагидаги ривожига доир статистик рақамлар эълон қилинган эди. «Қизил Ўзбекистон»нинг чоршанба сонида январь—март ойларида Ўзбекистон саноати қанчалик ривожланганини кўрсатувчи рақамлар берилган: «Ялпи маҳсулот ишлаб чиқариш давлат плани 105 процент бажарилди. 1961 йилнинг биринчи кварталидагига нисбатан саноат маҳсулотининг ҳажми 10 процент кўпайди. Маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ўсиши планда кўрсатилгандан икки баравардан ҳам кўпроқ ортди». Масалан, 461 миллион кубометр газ (1961 йил биринчи чорагига нисбатан 2,5 баробар кўп) қазиб олинган, 201 та экскаватор (+12 фоиз), 1418 та пахта териш машинаси (+33 фоиз), 4277 дона трактор прицеплари (+96 фоиз), 4,5 миллион жуфт пайпоқ (+7 фоиз), 980 миллион дона папирос ва сигарет (+0,6 фоиз) ишлаб чиқарилган.

Чигит экишдек доимий масала ёнига қишлоқ хўжалигининг бошқа мавзулари ҳам қўшила бошлади. Фарғона вилоятидан юборилган «Қурт боқишга киришилди» сарлавҳали хабарда шундай дейилади: «Бу йил ҳар қути қурт уруғидан камида 70 килограмм пилла олиш мусобақасининг ташаббускори бўлиб чиққан Ленин номли колхоз пиллачилари кўкламги қурт боқишга Поп районида биринчи бўлиб киришдилар... Қуртхоналарга печкалар ўрнатилиб, талаб қилинган миқдорда ёнилғи жамғариб қўйилди... Фарғона пиллачилари КПСС Марказий Комитети март Пленумининг қарорларига амалий иш билан жавоб бериб, бу йил давлатга 3 795 тонна пилла сотиш учун курашмоқдалар». Самарқанд вилоятида эса тамаки экиш бошланган: «Тамакикорларнинг ишида қизғин кунлар бошланди — улар ерга кўчат ўтқазишга киришдилар… Ургутликлар тамаки кўчатларини ўтқазишга бу йил ўтган йилдагидан ўн кун илгари киришдилар».

«Ўзбекистон маданияти» (ҳозирги «Ўзбекистон адабиёти ва санъати») газетасида «Прозамиз янги парвоз олдида» сарлавҳаси остида республика ёзувчиларининг 1961 йилги фаолият сарҳисобига бағишланган навбатдаги мунозараси ҳақида катта материал берилган. Мунозара давомида, жумладан, ёзувчи Одил Ёқубов ҳам сўзга чиқиб, «адабиётимиз қўлга киритаётган асарларга танқид ва тақризлар ўз вақтида бериб борилмаётганини айтиб, газета ва журналларга гинахонлик билдирди. ‘Ўзбекистон маданияти’ газета редакциясининг бу соҳадаги ишини танқид қилди. Ёзувчи Саид Аҳмад ҳам ўз сўзида Одил Ёқубовнинг фикрларини қувватлаб, газета фаолиятини танқид қилди», дейилади материалда (ушбу забардаст ёзувчилар бундан 60 йил аввал тилга олган муаммолар бугун ҳам ўз долзарблигини йўқотмаган, дейиш мумкин).

«Ўзбекистон маданияти»нинг бу сонида Абдулла Қаҳҳорнинг «яқинда ёзиб тамомланган» «Тобутдан товуш» номли янги комедияси биринчи кўриниши босилган. «Асарда автор жамиятимизда учраб турадиган, эскилик сарқитларидан қутилолмаган айрим шахслар ва баъзи порахўрлар устидан кулади, уларнинг қилмишларини фош этади. Ҳамза номидаги Ўзбек Давлат академик драма театри комедияни саҳналаштириш устида қизғин иш олиб бормоқда», деб ёзади газета.

30 йил аввал. 18 апрель, шанба

Президент Ислом Каримовнинг Саудия Арабистонига ташрифи якунланганидан тўрт кун ўтиб, марказий газеталарда «Ўзбекистон ва Саудия Арабистонининг қўшма баёноти» эълон қилинган. Баёнотга кўра, «улар (яъни, Ўзбекистон ва Саудия Арабистони) Яқин Шарқдаги можароларни тинч йўл билан ҳал қилишни қўллаб-қувватлашларини, Фаластин халқининг миллий ҳақ-ҳуқуқларини мукаммал амалга оширишни ўз ичига олувчи Фаластин масаласини доимий ва адолатли ҳал қилинишига эришувнинг муҳлимгини таъкидладилар». Бундан ташқари, «томонлар Афғонистондаги низони ҳал қилиш бўйича БМТ раҳбарлигида олиб борилаётган халқаро ҳаракатлардан ўзларининг мамнун эканликларини таъкидлаб ўтдилар. БМТ бош котиби билан мухолиф томонлар ўртасида эришилган Афғонистонда хавфсизлик ва тинчликни тиклашни таъминлайдиган сўнгги битимни қўллаб-қувватлашларини билдирдилар».

Газеталардаги бош мавзу — Ислом Каримовнинг 17 апрель куни мамлакат олимлари билан бўлган учрашуви. Учрашув тафсилотлари жуда қуруқ, айни вақтда, бу Каримов ва илм-фан ҳақида сўнгги кунларнинг ягона янгилиги эмас: президент шу вақтгача Физиология ва биофизика институтига директорлик қилиб келган Бекжон Тошмуҳамедовни Олий аттестация комиссияси раиси этиб тайинлаган. ЎзАнинг ёзишича («Халқ сўзи»да ҳам, «Ўзбекистон овози»да ҳам айнан ЎзА тайёрлаган суҳбат босилган), «бу (тайинлов) жуда катта воқеа бўлди. Очиғини айтайлик: Бекжон Тошмуҳамедовнинг бу лавозимга тайинланиши кўплар учун кутилмаган воқеа бўлди. Чунки Бекжон Ойбекович кўпгина масалаларда президентга мухолифлик мавқеида туради. Ана шундай пайтда бирдан кутилмаган қарор қабул қилинди. Маълумки, муайян доираларда давлат бошлиғи барча нуфузли лавозимларга ‘ўз’ одамларини тайинлайди, деган фикр бор».

Суҳбат давомида Бекжон Тошмуҳамедовдан «ҳокимиятга нисбатан мухолифликда турган» одам сифатида ушбу тайинловга қандай муносабатда экани сўралган. «Аввал шуни айтиб қўяй: амалий мухолифликда эдим. Бундай мухолифлик эса, маълумки, идора этаётган ҳокимиятга ёрдам беради, ҳокимият камроқ хато қилади, ўзига талабчанроқ бўлади. Бундан ташқари, дастуримизнинг кўплаб бандлари ҳозироқ амалга ошди. Ўзбекистон мустақил бўлди. Ўзбек тилига давлат тили мақоми берилди. Ҳарбий хизматга доир масалалар ҳал этилди. Инсон ҳуқуқлари муаммосигина қолди, аммо уларни уч ой ичида ҳал этиб бўлмайди, ахир. Ҳамма масалани ҳал этиш учун вақт керак. Янги лавозимга тайинланишимга келганда эса, мен буни илмий асарларим эътироф этилиши деб биламан».

«Халқ сўзи» газетасининг 1992 йил 18 апрель сонида «Парвоз ва инқироз» сарлавҳаси остида «Ҳаёт ва иқтисод» журнали бош муҳаррири Исмат Хушевнинг Ўзбекистон халқ депутати Жаҳонгир Маматовга очиқ хати эълон қилинган. «Бир кун келиб сиздек адолатпарвар, виждонли, разолат кушандаси бўлган жасоратли ҳамкасб дўстимизга шу ойдин ишончларимизни поймол этганингиз учун ҳафсалам пир бўлиб нома ёзаман, деб ўйламаган эдим», деб бошланади очиқ хат. «Бугун менинг сизга нисбатан бўлган бу ишонч ва орзуларимга қаттиқ дарз кетди. Эҳтимол, бу дарз олдинроқ, Олий Кенгашнинг сўнгги нуфузли йиғинларидан бирида Сизнинг юртбошига нисбатан одобсизларча айтган: ‘Бу юрт онангизнинг маҳрига тушганми?’, деган иборангиз халқимизнинг катта қисми сингари мени ҳам ранжитганда пайдо бўлган бўлса, ажаб эмас», деб давом этади Хушев.

Очиқ хат етарлича катта, унда Хушев асосан Маматовнинг «кирдикорлари»ни бирма-бир санаган. Мана бу хатбоши, эҳтимол, хатнинг бутун мазмун-моҳиятини очиб бера олар: «Парламентда ишсиз қолганингизда чет элга кетаман деб сафсата сотдингиз. Сўнг синалган усулингизни ишга солиб, матбуотда жабрдийда ноиб сифатида чиқишлар қилдингиз. ‘Қалъа ичидан олингач’ янги лавозимли ҳам бўлиб қолдингиз. Тағин омадингиз кулиб, ўзбек ойнаи жаҳони раҳбари курсисига ўтирдингиз. Қисқа муддатли фаолиятингизда ‘концертхона’ ойнаи жаҳон жанжалхонага айланди. ‘Ўз ихтиёрингиз билан’ истеъфога чиққанингиздан сўнг, яна ‘шантаж’ санъатини ишга солдингиз: президент, ҳукумат нотўғри ишлаяпти... Энди яна сиз аризангизда ёзганингиздек, ‘оппозициядасиз’».

Бугунги дайжестни «Халқ сўзи»да эълон қилинган «Маккага — шахсий машиналарда» сарлавҳали хабар билан якунланади:

Ушбу материал ҳуқуқлари муаллифларида сақланган ҳолда эълон қилиш шарти билан «Дарё» интернет-нашрига тақдим этилди