Африкада жойлашган Гана давлати ҳозирги кунда анча яхши иқтисод ва либерал демократияга эга. Гананинг Африка мамлакатларига хос бўлмаган ҳозирги сиёсий тузуми Африка давлатларига хос бўлган ҳарбий тўнтариш билан боғлиқ. Фарқли томони, мамлакатдаги ҳарбий тўнтариш диктатура ва қолоқликка эмас, демократия ва ривожланишга олиб келган. Қизиғи, ушбу диктатуравий демократия ўрнатилишида асосий ролни ҳарбий қуроллар эмас, ахборот қуроли — радио ўйнаган эди. Бу ҳақида батафсил «Дарё» колумнисти Муҳаммадқодир Собиров ҳикоя қилади.
Олтин қирғоқ
Ганага илк бор ташриф буюрган европаликлар бу ерда йирик олтин конларини топгани учун ҳудудни «Олтин қирғоқ» деб номлайди. Шундан сўнг мамлакат бир неча ўн йиллар давомида Буюк Британия мустамлакаси бўлиб келади. Инглизлар бу ердан бой хом ашё ресурсларни олиб кетиш учун яхши йўллар ва каттагина порт (Keyp-Cost) барпо қилади.Олтиндан ташқари, Гана иқтисодининг катта қисмини какао-ловия экспорти ташкил этади. Ушбу қимматбаҳо маҳсулот бугунги кунда ҳам Гананинг асосий даромад манбаи ҳисобланади.
Гана 1957 йили Британия Ҳамдўстлиги таркибида мустақилликка эришади. Ҳокимиятни Кваме Нкрума бошлиқ Конвенция Халқ Партияси эгаллайди. Нкрума мамлакатда СССР моделидаги якка партиявийлик ва диктатура ўрнатади. Натижада, унга қарши мухолифат ҳаракати кучаяди ва ҳарбий тўнтариш оқибатида қулатилади. Давлатда сиёсий вазият беқарорлашиб, бир неча бор ҳарбий ва фуқаролик ҳукумати ҳокимиятга келади. Бироқ кейинги ҳукуматлар ҳам Нкрума тузумидан деярли фарқ қилмайди ҳамда мамлакатни коррупция, бюрократия ботқоғига ботиради.
1972 йили қисқа танаффусдан сўнг Ганада ҳокимият яна ҳарбийлар қўлига ўтади. Энг майда маҳаллий идоралардан тортиб барча маъмурий институтларгача — ҳаммасини ҳарбийлар бошқаради. Ҳарбий диктаторлар томонидан бюджетнинг талон-торож қилиниши натижасида Гана 20 йил ичида Африканинг яхши ривожланган давлатидан (Гана кўчаларида Лондондагидан ҳам кўпроқ Rolls-Royce юрган), қолоқ ва мутлақ цензура ўрнатилган мамлакатига айланади. Экспортдан тушган пуллар тор доирадаги шахслар ўртасида бўлиб олинади.
Радио инқилоби
Ганадаги сиёсий ва ижтимоий аҳвол тобора оғирлашаверади. Мамлакатда озиқ-овқат танқислиги, инфляция ва иқтисодий турғунлик юқори даражага чиқади. Коррупциявий ҳукумат ва ҳарбий раҳбариятдан норозилик ҳарбийлар орасида ҳам пайдо бўла бошлайди. Шундай ҳарбийлардан бири Гана ҳарбий-ҳаво кучлари лейтенанти Жерри Ролингс эди.1979 йили сиёсий партиялар фаолиятига рухсат берилгач, Ролингс кичик партия тузади ва мамлакат раҳбари генерал Фредерик Акуфо ҳукуматини танқид қилади. Ўз атрофига тарафдорларини йиғган Ролингс давлат тўнтариши ўтказишга қарор қилади. Бунинг учун у ҳар доим мамлакатдаги улкан ўзгаришлар ва фаровонлик ҳақида гапирувчи асосий ахборот воситаси — радиони эгаллашни мўлжаллайди. Ролингс ва унинг сафдошлари пойтахт радиостанциясини қўлга киритгач, аҳолига мурожаат қилиб, уларни коррупциялашган ҳукуматга қарши курашга чақиришни мақсад қилади.
1979 йил май ойида радиостанция эгалланади. Ҳукумат шунчаки радиоузатишни ўчириб қўя оларди, бироқ радиони ўчириб қўйиш, аҳолини исёнкор лейтенантнинг нутқидан ҳам кўпроқ ваҳимага солиши мумкин эди. Ҳукумат кучлари радиостанциясини қамал қилади, Ролингс ва сафдошлари охиригача курашади. Аммо кучлар тенг келмайди: исёнкорлар қўлга олиниб, барчаси ўлимга ҳукм қилинади.
Бироқ Ролингс унга хайрихоҳ бўлиб қолган кичик офицер ва аскарлар ёрдамида қочиб кетишга муваффақ бўлади. Янги тарафдорлари билан яна радиостанцияни эгаллагач, ҳукумат кучлари ўртасидаги жанг бир неча кун давом этади. Бу курашда ҳарбий-ҳаво кучлари лейтенанти ғолиб чиқади, коррупция ва давлат мулкини талон-торож қилгани учун генерал Акуфо ва яна икки генерал қатл этилади.
«Демократия жангчиси»
Ҳокимиятга келган Ролингс олдинги ҳарбий раҳбарлар каби давлатда ўзининг мутлақ ҳукмронлигини ўрнатмайди. Мамлакатда сайловлар ўтказилади ва ҳокимият унда ғолиб чиққан Ҳилла Лиман бошлиқ фуқаролик ҳукуматига топширилади.Лекин Лиман ҳукумати ҳам мамлакатдаги вазиятни ўзгартира олмайди. Ташқи қарзнинг ортиши ва инфляция 140 фоизга ошиб кетиши халқнинг норозилигига сабаб бўлади. Норозиликлар тартибсизликларга айлана бошлайди. Натижада Жерри Ролингс яна вазиятга аралашади ва 1981 йилнинг 31 декабрь куни ҳеч қандай ўқ узмасдан навбатдаги давлат тўнтаришини ўтказади.
Ролингс барча вазирлик ва идораларни тарқатиб юборади ҳамда уларнинг ўрнига «инқилобни ҳимоя қилиш қўмиталари»ни тузади. Янги лидер юзлаб коррупционэрларни лавозимидан маҳрум этади. У Ганада марксистик тузум ўрнатишга уринади ва СССРдан иқтисодий ёрдам сўрайди.
Бироқ орадан икки йил ўтгач мамлакат коммунистик йўлдан қайтади ва эркин бозор қоидалари томон йўналади. Гана диктаторининг бу қарорига совет тузумининг қулаши яқинлиги сабаб бўлган бўлиши мумкин. Гана иқтисодининг асосини ташкил этувчи кофе ва какао плантациялари хусусийлаштирилади. Мамлакат иқтисоди секин-аста тиклана бошлайди.
Жерри Ролингс ҳаётига бир неча бор суиқасд уюштирилади. Суиқасд ташкилотчилари ва кўплаб мухолифат вакиллари қамоққа ташланади. Бу эса жаҳон ҳамжамияти томонидан Ролингсни диктатор сифатида баҳолашга олиб келади. Шунга қарамай, 1991 йили ўтказилган сайловларда Ролингс диктаторларга хос бўлмаган 58 % овоз билан ғолиб чиқади. Халқаро ташкилотлар сайловнинг демократик тарзда ўтганини эътироф этади. Кейинги йил қабул қилинган конституцияда Ганада кетма-кет бўлмаган тақдирда ҳам икки муддатдан ортиқ президентлик тақиқланади.
1983—1986 йиллардаёқ Гана ялпи ички маҳсулотнинг ўртача йиллик ўсиш суръати 6,5 фоизни ташкил этади, мамлакат ташқи қарзи эса 2,5 баробар камаяди. Ганага катта инвестициялар киритилади ва озиқ-овқат ишлаб чиқариш кескин ошади. Ролингс бюджетнинг 40 фоизини касалхона, мактаб, электр станциялари ва йўллар қуришга сарфлайди ва мамлакат яна Африканинг яхши ривожланган давлатларидан бирига айланади.
1996 йилги сайловларда ҳам рақибларини кичик фарқ билан ортда қолдирган Жерри Ролингс Гананинг халқаро обрўсини ошириш учун БМТ операцияларида иштирок этади.
2001 йили у Африка диктаторларига мутлақо хос бўлмаган тарзда Конституцияга мувофиқ навбатдаги сайловда иштирок этмаслигини билдиради ва президентлик постини мухолифат вакилига топширади. Гана тарихида биринчи бор ҳокимият тинч йўл билан мухолифат қўлига ўтади.
Ролингс кетганидан кейин ҳам у ўрнатган демократик анъана давом этади ва ҳозирда Гана Африкадаги жуда кам бўлган либерал-демократик давлатлардан бири ҳисобланади. Ушбу хизматлари учун лейтенант Жерри Ролингс «демократия жангчиси» дея улуғланади.
Президентликдан сўнг Ролингс сиёсатга қайтмайди ва умрининг охиригача дунёнинг турли нуфузли университетларида фалсафа, сиёсатдан маърузалар ўқийди ҳамда шу орқали тирикчилик қилади. Ролингс 2020 йилда ўз ватанида вафот этади, экс-президент иззат-икром билан дафн қилинади.
Ролингс мероси ҳақида икки хил қараш мавжуд. Баъзилар уни мухолифатни қамаган ёки сургун қилган диктатор деб билса, кўпчилик уни Ганага сиёсий барқарорлик, фаровонлик ва асосийси, демократия олиб келган инсон деб билади. Аслида ҳам Жерри Ролингс Гана аҳолисини сиёсий жараёнларда қатнашишга, сиёсий селекторатга айлантиришга муваффақ бўлади.
1999 йили (Ролингс кетишидан икки йил олдин) Ганада аҳоли жон бошига ЯИМ миқдори 1900 АҚШ долларини ташкил этган. Гана ҳозирда дунё миқёсида энг кам ривожланган давлатлардан бири ҳисобланса-да, Африка давлатлари орасида энг тез ривожланаётган иқтисодга эга ўлка сифатида баҳоланади.
Изоҳ (0)