Afrikada joylashgan Gana davlati hozirgi kunda ancha yaxshi iqtisod va liberal demokratiyaga ega. Gananing Afrika mamlakatlariga xos bo‘lmagan hozirgi siyosiy tuzumi Afrika davlatlariga xos bo‘lgan harbiy to‘ntarish bilan bog‘liq. Farqli tomoni, mamlakatdagi harbiy to‘ntarish diktatura va qoloqlikka emas, demokratiya va rivojlanishga olib kelgan. Qizig‘i, ushbu diktaturaviy demokratiya o‘rnatilishida asosiy rolni harbiy qurollar emas, axborot quroli — radio o‘ynagan edi. Bu haqida batafsil “Daryo” kolumnisti Muhammadqodir Sobirov hikoya qiladi.
Oltin qirg‘oq
Ganaga ilk bor tashrif buyurgan yevropaliklar bu yerda yirik oltin konlarini topgani uchun hududni “Oltin qirg‘oq” deb nomlaydi. Shundan so‘ng mamlakat bir necha o‘n yillar davomida Buyuk Britaniya mustamlakasi bo‘lib keladi. Inglizlar bu yerdan boy xomashyo resurslarni olib ketish uchun yaxshi yo‘llar va kattagina port (Keyp-Cost) barpo qiladi.Oltindan tashqari, Gana iqtisodining katta qismini kakao-loviya eksporti tashkil etadi. Ushbu qimmatbaho mahsulot bugungi kunda ham Gananing asosiy daromad manbai hisoblanadi.
Gana 1957-yili Britaniya Hamdo‘stligi tarkibida mustaqillikka erishadi. Hokimiyatni Kvame Nkruma boshliq Konvensiya Xalq Partiyasi egallaydi. Nkruma mamlakatda SSSR modelidagi yakka partiyaviylik va diktatura o‘rnatadi. Natijada, unga qarshi muxolifat harakati kuchayadi va harbiy to‘ntarish oqibatida qulatiladi. Davlatda siyosiy vaziyat beqarorlashib, bir necha bor harbiy va fuqarolik hukumati hokimiyatga keladi. Biroq keyingi hukumatlar ham Nkruma tuzumidan deyarli farq qilmaydi hamda mamlakatni korrupsiya, byurokratiya botqog‘iga botiradi.
1972-yili qisqa tanaffusdan so‘ng Ganada hokimiyat yana harbiylar qo‘liga o‘tadi. Eng mayda mahalliy idoralardan tortib barcha ma’muriy institutlargacha — hammasini harbiylar boshqaradi. Harbiy diktatorlar tomonidan budjetning talon-toroj qilinishi natijasida Gana 20 yil ichida Afrikaning yaxshi rivojlangan davlatidan (Gana ko‘chalarida Londondagidan ham ko‘proq Rolls-Royce yurgan), qoloq va mutlaq senzura o‘rnatilgan mamlakatiga aylanadi. Eksportdan tushgan pullar tor doiradagi shaxslar o‘rtasida bo‘lib olinadi.
Radio inqilobi
Ganadagi siyosiy va ijtimoiy ahvol tobora og‘irlashaveradi. Mamlakatda oziq-ovqat tanqisligi, inflyatsiya va iqtisodiy turg‘unlik yuqori darajaga chiqadi. Korrupsiyaviy hukumat va harbiy rahbariyatdan norozilik harbiylar orasida ham paydo bo‘la boshlaydi. Shunday harbiylardan biri Gana harbiy-havo kuchlari leytenanti Jerri Rolings edi.1979-yili siyosiy partiyalar faoliyatiga ruxsat berilgach, Rolings kichik partiya tuzadi va mamlakat rahbari general Frederik Akufo hukumatini tanqid qiladi. O‘z atrofiga tarafdorlarini yig‘gan Rolings davlat to‘ntarishi o‘tkazishga qaror qiladi. Buning uchun u har doim mamlakatdagi ulkan o‘zgarishlar va farovonlik haqida gapiruvchi asosiy axborot vositasi — radioni egallashni mo‘ljallaydi. Rolings va uning safdoshlari poytaxt radiostansiyasini qo‘lga kiritgach, aholiga murojaat qilib, ularni korrupsiyalashgan hukumatga qarshi kurashga chaqirishni maqsad qiladi.
1979-yil may oyida radiostansiya egallanadi. Hukumat shunchaki radiouzatishni o‘chirib qo‘ya olardi, biroq radioni o‘chirib qo‘yish, aholini isyonkor leytenantning nutqidan ham ko‘proq vahimaga solishi mumkin edi. Hukumat kuchlari radiostansiyasini qamal qiladi, Rolings va safdoshlari oxirigacha kurashadi. Ammo kuchlar teng kelmaydi: isyonkorlar qo‘lga olinib, barchasi o‘limga hukm qilinadi.
Biroq Rolings unga xayrixoh bo‘lib qolgan kichik ofitser va askarlar yordamida qochib ketishga muvaffaq bo‘ladi. Yangi tarafdorlari bilan yana radiostansiyani egallagach, hukumat kuchlari o‘rtasidagi jang bir necha kun davom etadi. Bu kurashda harbiy-havo kuchlari leytenanti g‘olib chiqadi, korrupsiya va davlat mulkini talon-toroj qilgani uchun general Akufo va yana ikki general qatl etiladi.
“Demokratiya jangchisi”
Hokimiyatga kelgan Rolings oldingi harbiy rahbarlar kabi davlatda o‘zining mutlaq hukmronligini o‘rnatmaydi. Mamlakatda saylovlar o‘tkaziladi va hokimiyat unda g‘olib chiqqan Hilla Liman boshliq fuqarolik hukumatiga topshiriladi.Lekin Liman hukumati ham mamlakatdagi vaziyatni o‘zgartira olmaydi. Tashqi qarzning ortishi va inflyatsiya 140 foizga oshib ketishi xalqning noroziligiga sabab bo‘ladi. Noroziliklar tartibsizliklarga aylana boshlaydi. Natijada Jerri Rolings yana vaziyatga aralashadi va 1981-yilning 31-dekabr kuni hech qanday o‘q uzmasdan navbatdagi davlat to‘ntarishini o‘tkazadi.
Rolings barcha vazirlik va idoralarni tarqatib yuboradi hamda ularning o‘rniga “inqilobni himoya qilish qo‘mitalari”ni tuzadi. Yangi lider yuzlab korrupsionerlarni lavozimidan mahrum etadi. U Ganada marksistik tuzum o‘rnatishga urinadi va SSSRdan iqtisodiy yordam so‘raydi.
Biroq oradan ikki yil o‘tgach mamlakat kommunistik yo‘ldan qaytadi va erkin bozor qoidalari tomon yo‘naladi. Gana diktatorining bu qaroriga sovet tuzumining qulashi yaqinligi sabab bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Gana iqtisodining asosini tashkil etuvchi kofe va kakao plantatsiyalari xususiylashtiriladi. Mamlakat iqtisodi sekin-asta tiklana boshlaydi.
Jerri Rolings hayotiga bir necha bor suiqasd uyushtiriladi. Suiqasd tashkilotchilari va ko‘plab muxolifat vakillari qamoqqa tashlanadi. Bu esa jahon hamjamiyati tomonidan Rolingsni diktator sifatida baholashga olib keladi. Shunga qaramay, 1991-yili o‘tkazilgan saylovlarda Rolings diktatorlarga xos bo‘lmagan 58 % ovoz bilan g‘olib chiqadi. Xalqaro tashkilotlar saylovning demokratik tarzda o‘tganini e’tirof etadi. Keyingi yil qabul qilingan konstitutsiyada Ganada ketma-ket bo‘lmagan taqdirda ham ikki muddatdan ortiq prezidentlik taqiqlanadi.
1983—1986-yillardayoq Gana yalpi ichki mahsulotning o‘rtacha yillik o‘sish sur’ati 6,5 foizni tashkil etadi, mamlakat tashqi qarzi esa 2,5 barobar kamayadi. Ganaga katta investitsiyalar kiritiladi va oziq-ovqat ishlab chiqarish keskin oshadi. Rolings budjetning 40 foizini kasalxona, maktab, elektr stansiyalari va yo‘llar qurishga sarflaydi va mamlakat yana Afrikaning yaxshi rivojlangan davlatlaridan biriga aylanadi.
1996-yilgi saylovlarda ham raqiblarini kichik farq bilan ortda qoldirgan Jerri Rolings Gananing xalqaro obro‘sini oshirish uchun BMT operatsiyalarida ishtirok etadi.
2001-yili u Afrika diktatorlariga mutlaqo xos bo‘lmagan tarzda Konstitutsiyaga muvofiq navbatdagi saylovda ishtirok etmasligini bildiradi va prezidentlik postini muxolifat vakiliga topshiradi. Gana tarixida birinchi bor hokimiyat tinch yo‘l bilan muxolifat qo‘liga o‘tadi.
Rolings ketganidan keyin ham u o‘rnatgan demokratik an’ana davom etadi va hozirda Gana Afrikadagi juda kam bo‘lgan liberal-demokratik davlatlardan biri hisoblanadi. Ushbu xizmatlari uchun leytenant Jerri Rolings “demokratiya jangchisi” deya ulug‘lanadi.
Prezidentlikdan so‘ng Rolings siyosatga qaytmaydi va umrining oxirigacha dunyoning turli nufuzli universitetlarida falsafa, siyosatdan ma’ruzalar o‘qiydi hamda shu orqali tirikchilik qiladi. Rolings 2020-yilda o‘z vatanida vafot etadi, eks-prezident izzat-ikrom bilan dafn qilinadi.
1999-yili (Rolings ketishidan ikki yil oldin) Ganada aholi jon boshiga YaIM miqdori 1900 AQSh dollarini tashkil etgan. Gana hozirda dunyo miqyosida eng kam rivojlangan davlatlardan biri hisoblansa-da, Afrika davlatlari orasida eng tez rivojlanayotgan iqtisodga ega o‘lka sifatida baholanadi.
Izoh (0)