Ёқилғи ва ёнилғи
Бу икки сўз мазмун жиҳатидан бир-бирига яқин. Лекин маъно қирралари фарқланади.
Ёнилғи ёнадиган суюқ модда, суюқ ёқилғини билдиради. Бензин, керосин, солярка ва шу каби маҳсулотлар ёнилғи саналади.
Ёқилғи эса иссиқлик энергияси олиш учун ёқиладиган ашёни англатади.
Ёнилғи ўрнида ёқилғи сўзини ишлатиш таҳрир нуқтаи назаридан хато. Дейлик, нон ҳам, шўрва ҳам моҳиятига кўра бир ишни бажаради – қорин тўйғазади. Лекин нонни ичиб бўлмайди, шўрвани эса ичиш мумкин. Шу сингари ёқилғи-мойлаш маҳсулотлари, автомобилларга ёқилғи қуйиш шохобчаси, жамоат транспорти ёқилғисини тежаш каби ибораларда ёқилғи ўрнида ёнилғи сўзини ишлатиш яхшироқ ва тўғрироқдир.
Миллий энциклопедия бу сўзга шундай изоҳ беради:
«Двигательларда ишлатиладиган ёқилғи, масалан, бензин, керосин, ядро ёқилғиси, реактив ёқилғи ва бошқалар ёнилғи деб аталади».
Исроф ва увол
Исроф ва увол сўзлари маъно жиҳатидан яқин, баъзан бир-бирининг ўрнида алмашлаб қўллаш ҳам мумкин. Бироқ айрим ҳолатларда иккиси икки хил мазмунни англатади.Исроф сўзи арабчадан олинган, ортиқча ва кераксиз сарфни англатади. Исроф ҳақидаги тушунча халқимизга Ислом дини таъсирида сингган, динимиз исрофни қоралайди ва ундан қаттиқ қайтаради.
Увол ҳам арабчадан, бугунги ўзбек тилида асосан фойдасиз ёки бевақт йўқ бўлиш, йўқолиш; нест-нобуд бўлиш маъносида ишлатилади. Бу маъноси билан исроф сўзига синоним саналади.
Энди маъно қирраларидаги фарққа келсак.
Дейлик, кечки овқат керагидан ортиқча тайёрланди ва ортиб қолди. Сақлашнинг иложи йўқ, эрталабга қолса, айнийди. Уни айнитиб қўйиш ҳам исроф, ҳам увол. Лекин сиз шу ортиқча қисмини бир амаллаб, истамасангиз ҳам едингиз. Мақсад – увол бўлмасин. Тўғри, бунда овқат увол бўлмади. Лекин барибир исроф бўлди. Чунки унга кетган ортиқча масаллиқ олиб қўйилганда, эртага бошқа овқатга ишлатиларди. Керагидан ортиқ ейиш эса сизнинг соғлиғингизга, кайфиятингизга ҳам салбий таъсир кўрсатди. Соғлиқнинг ёмонлашиши кун келиб шифокор хизматига ёки дори-дармонларга пул сарфлашга, оворагарчиликларга сабаб бўлиши мумкин. Булар ҳам эҳтимолий ортиқча сарфлар, яъни исрофдир.
Қитъа ва материк
Қитъа – Ер юзидаги қуруқликларнинг атрофидаги ороллар билан бирга шартли равишда ажратилган қисмлари. Қуруқликнинг қитъаларга бўлинишини материкларга бўлинишидан фарқлаш керак. Қитъаларнинг баъзилари материкларга тўғри келади. Европа ва Осиё қитъалари 1 та материкка жам бўлади, Америка қитъаси эса 2 та материкдан иборат.Миллий энциклопедияга кўра, айрим олимлар Тинч океаннинг жануби-ғарбида жойлашган барча оролларни – Океанияни ҳам баъзан 7-қитъа ҳисоблайди.
Гоҳида Арктикани ҳам алоҳида қитъа деб санашади.
Дунёни қисмларга бўлиш анча баҳсли мавзу. Турли маданиятлар ва анъаналарга кўра, бир нечта вариантлар бор. Кимдир жаҳонда 4 та материк бор деса, кимдир 7 та материк бор деган фикрда. Масалан, Хитой, Ҳиндистон, Ғарбий Европа ва инглиз тилли мамлакатларда 7 та материк бор деб ҳисоблашади. Материклар эса Ер шарининг денгиз ва океанлар билан қуршаб олинган энг йирик қуруқликларидир. 6 та материк бор: Евросиё, Шимолий Америка, Жанубий Америка, Африка, Австралия ва Антарктида.
Туршак ва баргак
Туршак – данаги билан қуритилган ўрик:
Дастурхонда туршак, олмақоқи, ёнғоқ, патир бўларди.Ш. Холмирзаев, «Оғир тош кўчса».
Баргак эса данаги олинган ҳолда қуритилган ўрикни англатади. Асли форсча бу сўзнинг ўзбекчаси – ўрикқоқи:
– Айтгандай, Қурбон акани биринчи марта томга баргак ёяётганимда кўрганман, – деди Меҳри опа.А. Эшонов, «Дутор».
Воҳа ва водий: фарқи нимада?
Воҳа араб тилидан кирган, ўзбек тилида чўл ва чалачўлларда обод қилинган ерни англатади.Водий сўзи ҳам араб тилидан кирган, ўзбек тилида дарё бўйлаб чўзилган ёки тоғлар орасидаги кенг текислик; экин экиладиган, обод ер; мамлакат, юртнинг бир бўлаги; диёр маъноларига эга. Кўчма маънода бирор нарса учун хос бўлган жой, маконни англатади.
Ҳудуд номлари билан ишлатганда воҳа ва водийнинг битта аниқ, кескин фарқи бор: воҳа – чўл ва чалачўл ҳудудда обод қилинган жой, водий эса дарё ёқаси бўйлаб жойлашган ёки тоғлар орасидаги текислик жой:
Зарафшон воҳаси. Хоразм воҳаси. Тошкент воҳаси. Бухоро воҳаси.
Фарғона водийси. Сурхон-Шеробод водийси. Қашқадарё водийси (вилоятдаги водий, Зарафшон тизмасининг жануби-ғарбий тармоқлари оралиғида). Ҳисор водийси.
Воҳа ва водий тушунчаси вилоят тушунчасидан фарқланади. Воҳа ва водий бир вилоят ҳудудидан катта бўлиши ёки бир вилоят ичида бир неча воҳа ё водий жойлашиши ҳам мумкин. Миллий энциклопедияга кўра, Фарғона водийсида бир нечта катта воҳалар бор.Кашф ва ихтиро
Изоҳли луғат икки сўзни маънодош сифатида шарҳлаган. Аммо Миллий энциклопедия икки тушунчани фарқлаган:
Ихтиро — халқ хўжалигининг турли соҳаларида, ижтимоий-маданий, қурилиш ва мудофаа соҳаларида ижобий самара берадиган, ўзига хос техникавий ечимга эга бўлган янгилик. Тор маънода – давлат томонидан тан олинадиган ва тегишли қонун билан муҳофаза қилинадиган янги техник ечим. Ҳар қандай янгилик ихтиро бўлавермайди. Масалан, қуруқ илмий қоидалар, хусусан, кашфиётлар, амалга ошириб бўлмайдиган ва хато таклифлар (масалан, абадий двигатель яратиш ҳақидаги таклифлар) ихтиро ҳисобланмайди. Ихтирода ҳал қилинадиган масала фақат назарий эмас, балки амалий эҳтиёжларни қондирадиган бўлиши керак.
Кашфиёт — изланиш, текшириш, илмий тадқиқот натижасида, баъзан эса тасодифан топилган, яратилган илмий янгилик. Кашфиёт туфайли моддий дунёнинг илгари инсониятга маълум бўлмаган объектив қонуниятлари, хоссалари ва ҳодисалари маълум бўлади...
Кашфиёт натижасида муайян қонуниятлар яратилади, ихтиро натижасида эса муҳим янгиликлар яратилиши мумкин.
Автомобиль ва самолётнинг яратилиши – ихтиро. Лекин Галилео Галилейнинг қушларнинг учишига тақлид қилиб самолётнинг учиш схемасини яратиши кашфиёт ҳисобланади.
Изоҳ (0)