«У болаларнинг сирдоши, чин дўсти эди». Адабиётшунос Умарали Норматов — дўсти Худойберди Тўхтабоев ҳақида

Ўзинг яқиндан билган ёзувчи дўстинг ҳақида ёзиш ҳам осон, ҳам қийин бўларкан. Ҳар гал Худойберди тўғрисида ёзишга чоғланганимда шундай ҳолга тушар эдим. Бу галгиси – дўстим билан видолашув онларида, айрилиқ ҳисси кўнгилни ўртаб турганда, қўлга қалам олиш жуда оғир бўлди.

Худойберди иккимиз деярли тенгдошмиз, ҳамқишлоқмиз, бир-бирини Катта Фарғона канали иккига ажратиб турадиган қўшни қишлоқларда туғилиб катта бўлганмиз, иккаламиз ҳам бир вақтда қишлоқдан чиқиб, гарчи икки шаҳарда бўлса-да, бир тур билим юртида ўқидик, университетда ҳам бир факультетда олдинма-кейин таълим олдик.

Худойберди табиатан ёзувчи бўлиб туғилган эди; у ёзувчиликни, журналистикани касб-ҳунар тарзида танлагани йўқ, қалбидаги сеҳрли туғён, меҳр-иштиёқ уни шу соҳага бошлади. Худойберди болалигидаёқ қандайдир машрабона табиати, хаёлпарастлиги билан ажралиб турарди, университетда ўқиган йиллари энг жиддий илмий муаммоларни ҳам образли қабул қилар ва бошқаларга ҳам образли қилиб тушунтириб берар эди. Ҳали у ёзувчи бўлишни хаёлига ҳам келтирмаган, илм-фан иштиёқида юрган кезлари улкан бир психолог мураббиймиз унинг фикрлаш тарзига қараб, илк илмий машқлари билан танишиб «Бу йигитда бир гап бор» деб қўяр, ҳазиллашиб «шоир» деб атарди. Биз бадиий истеъдод табиати ҳақида кўп гапирамиз, истеъдод тарбияга, мададга муҳтожлигини бот-бот такрорлаймиз. Шахсан мен бадиий истеъдоднинг ибтидоси меҳр-иштиёқдан бошланса керак деб ўйлайман. Асло сўнмайдиган, ҳеч қанақа куч-тазйиқ йўлдан оздирмайдиган фидойи меҳр-иштиёқдан!

Худойбердини адабиёт даргоҳига ҳеч ким қўлидан етаклаб олиб киргани йўқ. Қандай қилиб ёзувчи бўлиб қолганини ўзи ҳам аниқ айтиб беролмас эди. Гоҳо ундан: «Ёзувчиликни қандай бошлагансиз?» деб сўрасалар: «Ёзгим келган эди, ёзавердим» деб жавоб берарди ҳазиллашиб. Эҳтимол, Худойберди ҳаётида кўрган тақчиллик, қаҳатчилик машаққатлари бошқа бирор кимса бошига тушганида журналистикани, ёзувчиликни йиғиштириб қўйиб, ўзга – ёғлироқ соҳага ўтиб кетган бўларди...

Адабий муҳит ташналигида юрган Худойбердига бирдан омад кулиб боқди, уни республика пойтахтига таҳририятга ишга таклиф этишди. У зўр қувонч билан Тошкентга отланди, энди у ўз ишидан мамнун, ажойиб тажрибали журналист, ижодкорлар, меҳрибон мураббийлар даврасида эди. Аммо у пайтлар, яъни ўтган асрнинг 50 йилларда шаҳарда уй-жой муаммоси ниҳоят танг эди, Худойбердининг ижарага уй қидириб сарсон-саргардон юрганини, деярли ҳар ойда яшаш манзили ўзгариб, икки йил ичида ўн уч жойга кўчганини эсласам, ҳам хўрлигим келади, ҳам кулгим қистайди. У кўч кўтариб юрганида ҳам, оғир дард азобида бағрини ёстиққа босиб ётганида ҳам бирор кун қўлидан қалам тушган эмас. Мен дўстимдаги тенгсиз ижодий иштиёқ, матонат ва меҳрга ўшанда тан берганман, бадиий ижод алоҳида шароит танламаслигига ўшанда иқрор бўлганман.

У моҳир ташкилотчи сифатида ҳам танилди, анча вақт «Ёш гвардия» нашриётида бош муҳаррир лавозимида ишлади, бир неча йиллар «Гулхан» журналига муҳаррир, сўнг «Шарқ юлдузи»да муҳаррир ўринбосари, «Ёш куч»га бош муҳаррир бўлди. Бу орада у болалар ёзувчиси сифатида катта довруғ қозонди – «Сариқ девни миниб», «Сариқ девнинг ўлими», «Беш болали йигитча», «Қасоскорнинг олтин боши» романлари кенг китобхонлар оммасига манзур бўлди. Қатор асарлари жаҳоннинг 30 дан ортиқ мамлакатлари тилларига ўгирилди, чет элларда нашр этилди, улар ҳақида кўп илиқ гаплар айтилди, асарлари бир талай мукофотларга сазовор бўлди, мактаб адабиёт дарсликларидан ўрин олди. Шу тариқа Худойберди ўзбек болалар насрининг дарғаси, аниқроғи, миллий саргузашт адабиётимизнинг сардорига айланди.

Худойберди чин маънода болалар ёзувчиси эди. Худойбердининг болалар ёзувчиси экани фақат унинг болалар, ўсмирлар ҳаётидан асарлар ёзганлигидами?

Дарҳақиқат, Худойберди бир қатор ҳикояларида, «Сариқ девни миниб», «Беш болали йигитча» асарларида кичкинтой ва ўсмирларнинг жозибадор, эсда қоладиган образларини яратган, уларнинг ўзига хос, рангин дунёсини чуқур очиб берган. Аммо Худойберди катталар ҳаёти ҳақида ҳам кўп ёзган, аниқроғи, катталар ҳаётига бағишланган асарлари анча, фелетонлари, очерклари, «Жонгинам, шартингни айт» қиссаси, «Конизар юлдузлари» китоби, «Қасоскорнинг олтин боши», «Йиллар ва йўллар» романлари қаҳрамонлари, асосан, катталардир, бевосита болалар ҳаётидан олиб ёзилган асарларида ҳам бир талай катталар образига дуч келамиз. Бироқ шунга қарамай, Худойбердини, бари бир, болалар ёзувчиси деб биламиз. Чунки у, боя айтилганидай, катталар ҳаётини болалар нигоҳи орқали идрок этиб қоғозга туширарди, зотан болалар адабиётининг вазифаси нуқул кичкинтойлар ҳаётини қаламга олишдан иборат эмас, болаларни катталар ҳаёти, халқ тарихи, халқ орасидан чиққан улкан алломалар тақдири, катта ҳаёт муаммолари билан таништириш ҳам болалар адабиётининг бурчидир. Худойберди, хусусан, ўтган асрнинг 80 йилларда ёзган асарларида шундай йўлдан борди. Табиийки, бу йўлда у айрим қийинчиликларга, бадиий жумбоқларга ҳам дуч келди. Катталар ҳаёти, жиддий муаммолар, чигал инсоний тақдирлар ҳақида болаларбоп қилиб ёзиш, асар давомида бола ва ўсмир китобхон психологияси мезонига бирдек риоя этиш ниҳоятда мушкул вазифа. Бу борада яхши тажрибалар, доно маслаҳатлар кўп, аммо тайёр андаза йўқ, бўлиши мумкин эмас, чинакам ёзувчи ҳар гал бу муаммони ўзича ҳал этади, янгидан кашф қилади.

Худойберди дўстим кексалик йилларида ҳам бир дақиқа бўлсин ҳаёт ва ижод устида ўйлашдан, ёзишдан тўхтагани йўқ; «Ширин қовунлар мамлакати», «Мунгли кўзлар», «Жаннати одамлар», «Қуёнлар салтанати», «Қиз талашган ўсмирлар» каби романлар устида ишлади. Жамоат ишларида фаол қатнашди. «Истеъдод», «Олтин мерос» хайрия жамғармаларига раҳбарлик қилди, жамғармалар етакчиси сифатида республика ўқувчилараро санъат, адабиёт бўйича мусобақаларни йўлга қўйди; хусусан, «Олтин мерос» уюшмасидаги нафосат гурунглари, мамлакатимизнинг таниқли олимлари, санъат ва адабиёт намояндалари иштирокида ўтказилган баҳс-мунозаралар оғизга тушди; маълум муддат Ўзбекистон Миллий университети қошидаги Олий адабиёт курсида фахрий профессор лавозимида фаолият олиб борди, курс тингловчилари ҳузурида бадиий маҳорат, саргузашт, детектив, фантастик адабиёт муаммолари бўйича маърузалар ўқиди; дўстим уюштирган ижод лабораториясига доир мароқли машғулотлар тингловчиларда бениҳоя катта қизиқиш уйғотди. У кекса ёшида ҳам бир дақиқа бўлсин ўз дунёси – болаларсиз, мактаб ўқувчиларисиз туролмади, ҳафтасига камида икки бор Тошкент ёки Тошкент атрофидаги туманлар мактабларида ўқувчи болакайлар билан адабий учрашувлар ўтказмаса кўнгли тўлмас эди; иложи бўлмаганида, маҳалла болажонларини уйида ёки боғида тўплаб, улар билан дилкаш суҳбатлар қурарди. Республика телевидениеси орқали мунтазам олиб борадиган жўшқин адабий гурунгларини, ёш истеъдодлар билан олиб борган дилкаш мулоқотларини тинглаб, томоша қилиб кўплар қатори унга ҳавасим келарди.

Ҳаёт нуқул тўй-у тантаналар, қувончли дақиқалардан иборат эмас. Дўстим гоҳо оғир жудолик мусибатларини, хасталик изтиробларини чекди. Танидаги беқиёс ирода, ҳаёцеварлик, матонат туфайли ўшандай алам, оғриқ, изтироблар оловидан омон чиқа олди. Асарлари қаҳрамонларига – Ҳошимжон, Акрамжон, Салимжон, Орифжон, хусусан, Намоз ботирлар сиймосига ўз бисотидан кўчиб ўтган қатъият, матонат, эл-юртга чексиз меҳр-муҳаббат, одам зотига чексиз мурувват туйғулари кексаликда ўзига қайтиб, унинг кучига куч, ғайратига ғайрат, шижоат бахш этар эди.

У сўнгги нафасигача ижоддан, эзгулик улашишдан тўхтамади, юқорида саналган хислатлар қалбини бир зум бўлмасин тарк этмади. Тилагим, унинг асарлари китобхонлар кўнглида туғдирган эзгу туйғулар дўстим руҳониятига савоб-у дуолар бўлиб йўллансин! Дўстимнинг охирати обод бўлсин!

Умарали Норматов,
филология фанлари доктори, профессор