2004 йил 26 декабрда Ҳинд, Бирма ва Австралия плиталарининг тўқнашуви (субдуксияси) натижасида Ҳинд океани тарихидаги энг йирик сувости зилзиласи юз берди. Унинг кучи Рихтер шкаласи бўйича 9,1 кучи 2х1 025 эрг эди, бу 10 мегатонлик ўнта водород бомба кучига тўғри келади ва 1988 йил 7 декабрда Арманистонда содир бўлган фожиали Спитак зилзиласининг кучидан тўрт даражага юқори эди. «Дарё» сана муносабати билан кўплаб талафотларга сабаб бўлган зилзила ҳақида ҳикоя қилади.
9,1 балли зилзила 2004 йил 26 декабрда эрталабки соат 08:00 да рўй берди, дастлаб унчалик кучли сезилмаган зилзила эпицентри шимолий Индонезия яқинидаги денгиз тубида бўлди. Бир неча соатдан кейин кучли сунами тўлқини денгизларни ва бутун Ҳинд океанини босиб ўтиб, Африкадан Таиландгача бўлган соҳилни қамраб олди. Зарба 14 та мамлакатга йўналиб, зарар етказди.
Тахминан 230 минг киши вафот этди. Қурбонларнинг аксарияти Индонезияда – 167 540, Шри-Ланкада (35 322 киши) ва Ҳиндистонда (16 269 киши) юз берди. Таиланддаги курортларда 8 212 киши вафот этди, уларнинг аксарияти пляжларда дам олаётган маҳаллий ва ғарбий сайёҳлар: баъзилари Рождество байрамида, бошқалари буддистлар таътилида эди.
Турли хил ҳисоб-китобларга кўра, табиий офат қурбонлари сони 220 минг кишидан ошди, юз минглаб одамлар уйларидан ва бошқа мол-мулкидан айрилди. Иқтисодий йўқотиш ва зарар 10 миллиард АҚШ долларидан ошди. Шу билан бирга, зарар нафақат мавжуд бўлган моддий бойликларнинг йўқ қилиниши, балки экспорт ҳажмининг қисқариши (балиқчилик маҳсулотлари ва туризм хизматлари) томонидан ҳам етказилди.
Сейсмологик изоҳ
Ҳиндистон пластинкасининг шимоли-шарқий йўналишда ҳаракатланиб, Бирма плитаси остида чўкиб кетиш тезлиги йилига 6,5 смни ташкил этди. Плиталарнинг ўзаро таъсир зонасидаги стресс, олимларнинг фикрига кўра, юзлаб йиллар давомида тўпланиб келди. Зилзила куни максимал тўлқин ва тўлин ой бўлди. Ой тўлин бўлиши ҳам сунами кучини оширади.Табиий офатнинг эпицентри Индонезиянинг Суматра оролининг шимолий учидан 200 км ғарбда, океан туби остида, тахминан 20 км чуқурликда жойлашган эди. Шимолий, шимоли-ғарбий йўналишдаги (Андаман денгизи) – жануби-шарқидаги (Суматра оролининг қирғоғи бўйлаб) зилзила манбасининг узунлиги минг кмдан ошди. ХХ асрнинг бир неча йирик сувости зилзилалари Камчатка (1952), Алеут (1957), Чили (1960) – бундай улкан фокусларга эга бўлган, аммо улардан кейин пайдо бўлган сунамилар Тинч океанининг чегараларидан ташқарига чиқмади.
Субдуксия зоналарини геологик ва геофизик тадқиқотлари шуни кўрсатадики, осма пластинка (одатда, орол ёйи ёки фаол континентал чекка) кўндаланг (қирғоққа перпендикуляр) ёриқлар туфайли сегментланган тузилишга эга. Улар уни 100 км узунликдаги бир қатор асосий блокларга ажратди. Одатдаги кучли сувости зилзиласи мана шу катталикка эга ва у фақат битта блокнинг пластинка алоқа юзасидан бузилиши билан боғлиқ.
Баъзида плита орол ёйи остига қийшайган ҳолда итарилганда, якуний стресслар таъсирида ажралиб чиқадиган алоҳида блок қўшни блокларга тегиб, уларни муддатидан олдин синдириб ташлайди. Натижада, осма пластинка четидаги шунга ўхшаш узилишлар каскади домино принципига мувофиқ ривожланади – узунлиги минг кмгача бўлган улкан манбада «композицион» зилзила содир бўлади. Айнан шу сабабли 2004 йил 26 декабрда литосфера плиталари орасидаги сиртни ёриш жараёни саккиз дақиқа давом этди (одатда, бундай жараёнларнинг давомийлиги жуда қисқа ва бир дақиқадан ошмайди).
Зилзила эпицентрида 1 000 км дан ортиқ масофада жойлашган ер қобиғининг қатламларининг вертикал қирқилиши 8–10 метрга тенг эди. Ҳаракат тугаганидан сўнг Россиянинг сейсмик станциялари манбанинг бутун ҳудудида 40 та ер силкинишини (кичикроқ зилзилалар) қайд этди. АҚШнинг шу каби хизматлари уларнинг 85 тасини, Венада жойлашган ядро синовларини кузатиш хизмати эса 678 ни ташкил этди.
Океандаги зилзила натижасида улкан сунами тўлқини пайдо бўлди. Унинг баландлиги очиқ океандаги 0,8 м, қирғоқ зонасида – 15 метр ва чайқалиш зонасида – 30 метр, очиқ океандаги тўлқин тезлиги 720 км/соатга етди ва қирғоқ зонасида секинлашув 36 км/соатгача камайди... Биринчи зарбадан 15 минут ўтгач, тўлқин Суматранинг шимолий учига етиб борди. 1,5 соатдан кейин у Таиланд қирғоғига урилиб, икки соатдан кейин Шри-Ланка ва Ҳиндистонга етиб борди. Саккиз соат ичида Ҳинд океанини кесиб ўтди ва бир кунда – тўлқинларни кузатиш тарихида биринчи марта сунами бутун жаҳон океанини айланиб чиқди. Ҳатто Мексиканинг Тинч океан соҳилларида ҳам тўлқин баландлиги 2,5 метр эди.
Оқибатдаги зарарлар
Индонезия, Шри-Ланка, Ҳиндистон ва Таиланд каби мамлакатлар зилзиладан ва унинг оқибатида келиб чиққан улкан тўлқинлардан – сунамидан бошқаларга қараганда кўпроқ зарар кўрди. Расмий маълумотларга кўра, улардаги қурбонлар сони мос равишда 94 081, 48 667, 9 682 ва 5 246 кишини ташкил қилди. Бошқа тасдиқланмаган маълумотларга кўра, сўнгги икки мамлакатда қурбонлар сони 15 ва 11 минг кишига кўпайиши мумкин эди. Шри-Ланка ва Ҳиндистонда 1,5 миллион (оролда) ва бир миллион (материкда) маҳаллий аҳоли уйсиз қолди. Умуман олганда зилзила ва унинг оқибатлари 14 та мамлакатга таъсир кўрсатди.
Дастлаб, Ҳинд океанидаги зилзилага Рихтер шкаласи бўйича 6,8 балли (М) куч берилган эди, кейинчалик бу тахмин қайта кўриб чиқилиб, 9,0 М га кўтарилди. Шундай қилиб, Индонезия зилзиласи 1900 йилдан буён энг катта зилзила рўйхатида 5-ўринни эгаллади. Бундан олдин Чилида (1960 йил 22 май - 9,5 миллион), АҚШнинг Аляскасида (1964 йил 28 март – 9,2 миллион ва 1957 йил 9 мартда - 9,1 миллион) ва Камчаткада бу даражадаги зилзилалар қайд этилди. (1952 йил 4 ноябрь – 9,0 М). Ерости қобиғининг силкиниши сунамиларни келтириб чиқарди, аммо олдинги ҳолатларда қурбонлар сони беқиёс даражада кам эди. Бу зилзилаларнинг эпицентри аҳоли пунктларидан анча узоқликда жойлашгани ва бундан ташқари, у ерда аҳоли зичлиги паст бўлгани билан боғлиқ эди.
Энг кўп зарар кўрган ҳудудлар эпидемия хавфига дуч келди. Бутунжаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти (ЖССТ) прогнозларига кўра, эпидемиялар сунамининг ўзи каби кўп одамларнинг ҳаётига зомин бўлиши мумкин. Баъзи ҳудудларда тиббий инфратузилма деярли бутунлай йўқ қилинди. Минтақадаги аҳоли зичлиги ва иссиқ иқлим касалликларнинг тарқалишига сабаб бўлди. Зилзила ва сунами сув қувурлари ва ичимлик сув омборларини вайрон қилди, қолган сув эса ифлосланди.
Дастлаб шифокорлар жароҳатлар билан шуғулланган бўлса, кейинчалик безгак, вабо, дизентерия ва пневмония биринчи ўринга чиқиб олди. Безгак анъанавий равишда «юқумли касалликлар маликаси» ҳисобланади, чунки у деярли барча тропик мамлакатларда учрайди. Мутахассислар, шунингдек, иситма эҳтимоли ҳақида, унинг энг оғир турларидан бири – ўлим даражаси юқори бўлган Марбург иситмаси ҳақида гапирди. Бундай офатлар натижасида маълум жойларда кўплаб одамларнинг ўз-ўзидан тўпланиб қолиши пайдо бўлиб, улар орасида инфекциянинг тарқалиш хавфи ортди.
Жаҳон ёрдами
6 январь куни Жакартада сунамидан қутилиш бўйича фавқулодда халқаро конференция очилди. Учрашувнинг Индонезияда ташкил этилгани тушунарли, аммо мамлакат ҳукумати ушбу саммитни чақиришга мажбур бўлгани сабабли махсус хавфсизлик чораларини кўришга мажбур бўлди. Мамлакатда сунамидан энг кўп зарар кўрган Асеҳ вилояти эди. Индонезия ҳукумати у ердаги маҳаллий айирмачиларга қарши узоқ муддатли терроризмга қарши операция ўтказди ва 26 декабрга қадар вилоят фавқулодда вазиятда бўлиб, чет элликлар учун ёпиқ эди. Сунамидан сўнг Индонезия ҳукумати қутқарувчиларга зарар кўрган ҳудудларга кириш имкониятини беришга мажбур бўлди.
Жакартадаги саммитда сўзга чиққан БМТ Бош котиби Кофи Аннаннинг сўзларига кўра, яқин олти ой ичида табиий офат оқибатларини бартараф этиш учун зудлик билан 977 миллион доллар керак бўлади. Шу билан бирга, Аннан ваъда қилинган ва аллақачон ажратилган маблағ илгари табиий офатлар ва можаролардан зарар кўрган бошқа мамлакатларга ёрдам дастурлари билан боғлиқ бўлмаслиги кераклигини таъкидлади.
Сунами оқибатларига қарши курашда дунёнинг 50 дан ортиқ мамлакатлари қарийб тўрт миллиард долларни эҳсон қилди. Энг кўп хайр-эҳсон қилинган (тўғридан-тўғри ёрдам ва кредит шаклида) Австралия ва Германия – мос равишда 914 ва 850 миллион доллар. Тахминан 700 миллион АҚШ доллари миқдорида маблағ АҚШ томонидан тақдим этилган бўлиб, унинг 10 минг долларини шахсан Президент Жорж Буш хайрия қилди.
Япониянинг ёрдами 500 миллион долларни, Жаҳон банки ёрдами эса 250 миллион долларни ташкил этди. Бироз кейинроқ Европа Иттифоқи қарийб 150 миллион доллар ажратишни ваъда қилди ва умуман олганда, Европа комиссияси ва Европа Иттифоқи мамлакатлари жабрланганларга тахминан икки миллиард доллар ажратди. Россия ҳам икки миллион доллар миқдорида озиқ-овқат, материаллар ва маблағ билан ўз ҳиссасини қўшди.
Европа Иттифоқи мамлакатлари, шунингдек, зарар кўрган давлатларга бир миллиард евро миқдорида имтиёзли кредит беришни таклиф қилди. Бундан ташқари, АҚШ, Буюк Британия, Франция, Германия ва Япония зарар кўрган давлатларнинг ташқи қарз тўловларини музлатишга чақирди. Ниҳоят, саммит иштирокчилари Ҳинд океанида ва Жануби-Шарқий Осиёда Тинч океанида жойлаштирилган табиий офатлар тўғрисида эрта огоҳлантириш тизимини яратишга келишиб олди.
Зилзила зарарлари ҳозирги кунгача ўз изларини кўрсатиб келмоқда.
Абдулазизхон Акрамов тайёрлади.
Изоҳ (0)