Хитойда 100 минг кишини олиб кетган офат. Дунёда расман қайд этилган биринчи зилзила тарихи

Ҳозирги замонавий дунёда ҳамма нарсанинг ўз статистикаси ва ҳисоб-китоби бор. Шунингдек, ер силкинишлари, табиий офатлар билан шуғулланувчи алоҳида одамлар ҳам мавжуд. Биринчи марта расман қайд этилган табиий офат қайси ва у қандай бўлган деб ўйлайсиз? «Дарё» бугун шу ҳақида маълумот беради.

Табиат инжиқликлари жуда ҳам кўп. Табиий офатларнинг кутилмаганда келиши эса кўплаб нарсаларга зиён етказади. Қайд этилган биринчи табиий офат – ер қимирлаши милоддан аввалги 1731 йилда (баъзи манбаларда 1831 йил)  Хитойда содир бўлган эди. Ушбу зилзила ҳақида кўп маълумот бўлмаса-да, у зилзила ва табиий офат тўғрисидаги биринчи ёзма ҳисобот сифатида ажралиб туради. Зилзила Тай тоғида содир бўлгани учун «Тай тоғи зилзиласи» деб айтилади.

Интернетда келтирилган маълумотларга ишонадиган бўлсак, табиий офат натижасида 100 минглаб инсонларнинг ёстиғи қуриган. Аммо Хитойнинг ўша пайтдаги иқтидордаги сулоласининг хронологик китобида қурбонлар сони келтирилмаган.

Ушбу тоғ Хитой маданиятидаги бешта Буюк тоғлардан бири бўлиб, қуёш чиқиши, туғилиши ва янгиланиши билан боғлиқ. Хитойда Тай тоғи муқаддас саналишининг яна бир сабаби шуки, у ерда одамлар худо билан тўғридан-тўғри алоқа қилишларига ишонарди.  Сейсмик жиҳатдан эса Тай тоғи баландлиги шимолдан жанубга ўсиб, бурилишга тўсқинлик қилувчи тоғ ҳисобланади.

Америкалик ёзувчи Гордон Мелтоннинг Faiths Across Time: 5 000 years of religious history китобида ушбу зилзила ҳам эслаб ўтилади. Унга кўра, 100 мингдан ортиқ инсонларни қурбонга айлантирган зилзила Ся сулоласининг 16-қироли Фа ҳукмронлигининг еттинчи йилида содир бўлган эди.

Милоддан аввалги зилзила Хитой тарихидаги энг йириги эмас, ундан олдин ҳам хитойликлар зилзиладан катта талафот кўрган. Буюк Хитой зилзиласи 1556 йилда содир бўлган. Ушбу ер силкиниши нафақат Хитой, балки бутун инсоният тарихидаги энг кўп қурбонли зилзила бўлган – 830 мингга яқин инсон.

Бундай кўп сонли ўлимнинг бир нечта сабаблари бор:

• Биринчидан, Хитой аҳолиси азалдан зич жойлашган. Масалан, 1851 йилда бутун дунё аҳолисининг 40 фоизи, 2000 йилга келиб эса, тахминан, 30 фоизи айнан Хитойда яшаган;
• Иккинчидан, аҳолининг аксарияти ерости шокларига чидамли бўлмаган уйларда ва тоғ ёнбағрида қазилган ғорларда истиқомат қилган;
• Учинчидан, ер силкиниши тонгги 5 да содир бўлган. Бу вақтда аксар одамлар ўз уйларида бўлишган ва яширинишга, қочишга шароити бўлмаган.

Хитойнинг яқин охирги юз йилликдаги зилзилалар тафсилотларига назар ташлайдиган бўлсак, бундан роппа-роса бир аср олдин 240 минг кишининг ўлимига сабабчи бўлган 8,5 магнитудали зилзила содир бўлди. 1970 йилда содир бўлган силкинишда 15 мингдан ортиқ инсон ҳаётдан кўз юмган бўлса, яна 32 мингдан кўпроқ киши жароҳатланди.

1976 йилнинг 28 июлида магнитудаси 7,9 баллга тенг бўлган зилзилада эпимарказнинг (Таншан) аксарият жойлари харобаларга айланди. Ҳодисадан уч йил ўтиб қурбон бўлганлар сони расман очиқланди. Расмий маълумотга кўра, 250 минг киши ҳаётдан зилзила сабаб кўз юмди.  Аммо Гонконг газетаси 655 мингдан ортиқ инсон қурбон бўлган, деб ёзган эди.

Европада зилзила милоддан аввалги 580 йилга келиб тилга олина бошланди. Европа тарихидаги энг вайронкор зилзила Италиянинг жанубий қисмида жойлашган Мессина бўғозини уриб, Сицилиядаги Мессина ва Италия материкидаги Регжио ди Калабрия шаҳарларини текислади. Содир бўлган зилзила ва сунами оқибатида 100 мингдан зиёд одам вафот этди. Италиянинг айнан мана шу ҳудудлари энг сейсмоактив ҳисобланади, уни «рақсга тушувчи ер» деб ҳам аташади.

Италиядаги қурбонларнинг тенг ярмини талаб қилган 1755 йилдаги Португалия зилзиласи Лиссабонни вайронага айлантирган эди. 10 дақиқа давомида учта силкиниш тўсатдан Лиссабонга етиб келди. Зилзилаларнинг энг ёмони 8.0 баллни ташкил этган деб тахмин қилинса-да, аммо бу тахминий кўрсаткич, чунки ўша пайтда ёзув ускуналари бўлмасди. Силкиниш Марокашда ҳам сезилгани айтилади. Мамлакат маданий тарихининг кўп қисми китобларда, санъат ва меъморчиликда сақланиб турар эди, аммо табиий офат туфайли ушбу Лиссабон тарихи ҳам йўқ бўлди.

Охирги 10 йилликдаги кучли зилзилаларга назар соламиз. 2010 йил 27 февралда Чили қирғоқларида 8,8 балли зилзила содир бўлгани сабабли камида 700 киши ҳалок бўлди. Мамлакатнинг 1,5 миллионга яқин аҳолиси жабр кўрди ва 500 минг уй жиддий зарарланди. Айнан ўша йили Чилидан олдинроқ Гаити ҳам зилзила ўчоғи бўлган эди, унда тахминан 316 минг киши вафот этган.

Ушбу рўйхатдаги мамлакатлар қаторида Хитой ҳам бор. 2014 йилнинг 3 августида рўй берган 6,2 балли зилзила Хитойнинг Венпинг шаҳри яқинида 700 дан зиёд одамни ўлдирди. Кучли зилзила Хитойнинг жануби-ғарбий қисмининг узоқ ва тоғли қисмида содир бўлди. 12 мингдан ортиқ уй ағдарилиб, қарийб икки минг киши жароҳат олди. Бу 14 йил ичида вилоятда содир бўлган энг кучли зилзила бўлди.

Бундан беш йил олдин Непал аҳолисининг саккиз минг нафаридан зиёдроғи 7,8 балли зилзила қурбонига айланган эди. БМТнинг ҳисоб-китобларига кўра, саккиз миллион киши зарар кўрган.

Миржалол Қосимов тайёрлади.