Борис Постернакнинг «Доктор Живаго» романи анча муҳокамаларни келтириб чиқарган, ёзувчининг ҳаётига сезиларли таъсир ўтказган, Нобель мукофотини олишига ва ундан кечишга ҳам сабаб бўлган асари ҳисобланади. Бугун, 5 сентябрь ушбу машҳур роман илк марта нашр этилган кун ҳисобланади. «Дарё» сана муносабати билан дунёнинг сиёсий ва адабий манзарасига таъсир қилган асар тарихи ҳақида сўз юритади.
Фото: Google Photos
Муаллиф ҳақида
Пастернак нафақат рус адабиётининг бетакрор шоири бўлган, балки у ижодий умри давомида насрий асарлар яратиш йўлида ҳам анча меҳнат қилган. Урушдан кейинги йилларда у «Доктор Живаго» (1957 йил, Миланда тугалланган) романини ёзиб тугатди ҳамда унда шахсий ва ижтимоий ҳаёт орасида аросатда қолган Сергей Сикорскийга қондош рус зиёлисининг образини яратди. Романда совет даври ёзувчилари орасида биринчи бўлиб инқилоб ғояси рад этилди ва жамиятни ижтимоий жиҳатдан қайта қуриш мумкинлигига шубҳалар очиқланди. Шундай қилиб, асар Пастернакнинг тоталитар тузум томонидан тазйиқ остига олинишига сабаб бўлди.
Пастернак роман ғоясини узоқ вақт давомида ўйлаб юрган, унга пухта тайёргарлик кўрган. Асар 1903–1929 йиллардаги воқеаларни тасвирлаб ўтади. 1946 йилнинг февралида романнинг илк саҳифалари қоралана бошланди. Август ойида асарнинг биринчи боби тайёр бўлган эди. «Доктор Живаго» «мафкуравий жиҳатдан бегона» муаллифларга қарши курашнинг бошланишига сабаб бўлди. Шунга қарамай, Пастернак романни давом эттираверди.
Фото: Google Photos
Моддий қийинчиликлар эса йилдан йилга роман тугалланишига таъсир қила бошлади. 1948 йилнинг ёзида романнинг тўртинчи қисми тугалланди. Муаллиф шу йили асарга «Доктор Живаго» деб ном берди. Еттинчи бобни тугаллаш 1952 йилнинг баҳоригача давом этди.
1957 йил 5 сентябрда АҚШ Марказий разведка бошқармаси «Доктор Живаго» романини Италияда рус тилида нашр эттирди. Қизиғи, роман қўлёзмаси океан ортига қандай етиб боргани ҳозиргача сир бўлиб қолмоқда. Лекин муаллифнинг бу ишга розилиги бўлгани аниқдек. Асар нусхалари бу орада собиқ Шўро ҳукуматининг қўлига келиб тушди. Албатта, романга қизиқиш ортди, ҳар бир боб ўрганиб чиқилиши кераклиги ҳақида топшириқ берилди. Шундай қилиб, Пастернакнинг ушбу романи социализм моҳиятини нотўғри талқин қилган асар сифатида баҳоланди.
Роман Шўро тузимини қаттиқ танқидга олгани туфайли Совет Иттифоқида 1988 йилгача чоп этилмаган. Айнан шу сабабдан МРБ СССР аҳолисига бу китобни тарқатишга киришди.
Фото: Google Photos
Нобель машмашаси
Ҳаммаси шундан кейин бошланди. Пастернакка ижтимоий ҳужум бошланди. 1958 йил 23 октябрь куни эса у Нобель мукофотини топшириш учун таклифнома ҳақида телеграмма олди. Ушбу асари учун Нобель мукофотининг берилиши Пастернак ва ҳукумат ўртасидаги муносабатни янада кескинлаштирди. Комсомоллар раҳбари Семичасний Москвадаги йиғинда «майли, Борис Пастернак хоҳласа Нобель мукофотини бориб олсин, лекин ватанимизга қайтишни ўйламасин», дегани кўрсатилади манбаларда.
Борис Пастернак албатта бунга рози бўлмади. Ижодкор ўз жасоратини намоён қилди ва «Россиядан кетиш мен учун ўлим билан баробар», дея мукофотдан воз кечди. Шу воқеалардан сўнг Пастернакка қаратилган ҳужумлар бирмунча пасая бошлади.
Фото: Google Photos
Роман сюжети
Асар 17 қисмдан иборат. Мутолаа жараёнида романдаги бош қаҳрамон ва муаллиф беихтиёр ўз ўқувчисига турли синфларга мансуб одамларнинг Октябрь тўнтариши йилларидаги қийинчиликда кечган ҳаётини тасвирлаб бера бошлайди. Қаҳрамонлардан бирининг: «инқилоб инсониятнинг ярми устида ўтказилган ўйин бўлиб, у бойнинг ҳам, қашшоқнинг ҳам ҳаётини бўрондек супуриб кетди, деярли барча бахтсизликка маҳкум этилди», деган сўзлари бевосита турмушнинг ўзидан кўчирилгандек таассурот уйғотади.
Доктор Живаго – бош қаҳрамоннинг исми. Пастернак исм танлашда ҳамиша диққатли эди. Биринчиси Патрисиан Живульт эди. Живаго фамилияси эса кўпинча Масиҳнинг қиёфаси билан боғлиқ деб қаралади. Шунинг учун ҳам Пастернак Живаго исмига тўхталган деб таҳлил қилинади.
Доктор Живаго 1903 йилда онасидан айрилиб, амакиси қарамоғида қолади. У ўқийди, улғаяди ва болалигидан бери таниш бўлган қизга уйланади, севимли иши билан машғул бўлади. Ва шеъриятга қизиқиши уйғонади – шеър ёза бошлайди. Ва тўсатдан одатий ҳаётида ўзгаришлар содир бўлади...
Доктор Живагога жамиятда содир бўлаётган кўп нарсалар бора-бора бемаъни ва кераксиз бўлиб кўринади. У ҳокимиятнинг болшевикларга қандай ўтишига гувоҳ бўлади. Дастлаб, унинг фикрига кўра, инқилоб – «ажойиб жарроҳлик» бўлиб, у ҳаётни ифодалар эди. Аммо қаҳрамонда барига нисбатан ишончсизлик кучая боради. У очиқ норозилик билдирмайди, лекин шартсиз янги ҳукуматни қабул ҳам қила олмайди. Асардаги айнан шу нарса муаллифнинг ҳаётига таҳдид солади.
Академик Д.С. Лихачёв «Доктор Живаго» романи автобиографик роман эканига ишонган. Пастернак ўзи ҳақида ёзади. Бош қаҳрамоннинг лирик овози, унинг фалсафаси Пастернакнинг овози ва эътиқодидан ажралиб туриши турган гап. Ажабланарлиси шундаки, муаллифнинг ҳақиқий ҳаётига мос келадиган ташқи фактлар қаҳрамонда деярли йўқ. Тадқиқотчи ушбу романни «ўзига хос автобиография», «даврнинг таржимаи ҳоли» деб таснифлаганида эса биз Пастернакнинг руҳий автобиографиясини тушунишимиз мумкин.
Роман, бир сўз билан айтганда, қаҳрамонларнинг инқилобга бўлган муносабати, мамлакат тарихидаги муҳим воқеаларнинг эса уларнинг тақдирига таъсири ҳақида ҳикоя қилади.
«Доктор Живаго» романи дунё бўйлаб миллион нусхаларда сотилди ва 1965 йилда шу номдаги бадиий фильм Оскар мукофотига муносиб топилди. Бироқ Совет Иттифоқида фақат Михаил Горбачёв бошлаган Қайта қуриш йилларида 1988 йили чоп этилган эди. Шуни ҳам айтиш керакки, «Доктор Живаго» романи нашрдан чиққанидан уч йил ўтмай СССР парчаланиб кетди.
Қаҳрамон доктор Живаго инсонни ўлимдан сақлаб қолувчи, эзгулик учун курашувчи инсон сифатида намоён бўлади. Романда курашишга тайёр ҳар қандай инсон ҳаракати қон тўкилишига олиб келадиган ҳар қандай инқилобдан устун экани тасвирланади. Октябр инқилобига йиллар ўтган бўлса-да, асарни ўқигач тағин инсоният кечиб ўтган яна бир машъум ўтмишга дуч келамиз, тарихдан эса тўғри хулоса чиқариш дарсини оламиз.
Зулхумор Орифжонова тайёрлади.
Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.
