1853 йил 10 август куни деярли бир ой давом этган қамалдан сўнг Қўқон хонлигига тегишли бўлган Оқмачит қалъаси руслар томонидан эгалланди. «Дарё» бугунги мақолада Россия учун Ўрта Осиёга йўл очган жанг ҳақида ҳикоя қилади.
Тарихий шароит
Русларнинг Ўрта Осиё давлатларига қилган олдинги икки юриши, 1717 йилдаги Бекович-Черкасский экспедицияси ва 1839 йилги Перовский экспедицияси муваффақиятсиз тугаган эди. Ушбу иккала юриш ҳам Хивага амалга оширилди. Биринчи юриш Хива хони Шерғозихон томонидан қириб ташланган бўлса, иккинчиси йўлдаги қийинчиликлар, совуқ ва Хива қўшинларининг кутилмаган ҳужумлари оқибатида муваффақиятсиз тугаган эди.Олдинги икки муваффақиятсизликдан етарли хулоса чиқарган Россия империяси бу сафар бошқача стратегия билан ҳаракат қилди. Дастлаб қозоқ даштларида яшовчи кўчманчи қозоқлар Россия империяси таркибига қўшиб олинди ва бу билан қўшиннинг орқа томони хавфсизлиги таъминланди. 1847 йилда Раим қалъаси руслар томонидан қурилди ва у русларга муҳим стратегик аҳамият касб этди. 1852 йилнинг май ойида барча тайёргарликлар кўриб қўйилди.
Қозоқ даштининг жанубида истиқомат қилаётган қозоқлар ерлари XIX аср бошларида Қўқон хонлиги таркибига қўшиб олинди. Қўқон хони Умархон шимолий чегаралар хавфсизлигини таъминлаш мақсадида Сирдарё бўйлаб бир қатор мудофаа истеҳкомлари қурдирди. Оқмачит, Авлиё ота, Мерки, Туркистон, Сузоқ, Чалдовар, Шиштепа (Қораболат), Тўқмоқ, Пишпек (Бишкек) каби истеҳкомлар ўша даврда пайдо бўлган эди (Феоктистова Э. А. Особенности архитектурно-планировочного формирования крепостей Южного Казахстана в XIX веке. Мир науки, култури, образования 2010 № 03 (25).
Оқмачит қалъаси
Оқмачит қалъаси русларнинг Қўқон хонлиги йўлидаги илк қаршилаган истеҳком эди. У 1817 йилда қурилган бўлиб, Оренбург йўлида жойлашган эди. Марказий Осиё шаҳарлари сингари Оқмачит ҳам икки қисмдан иборат эди: ташқи қисм ва ички қисм. Ички қисм девор билан ўралган қалъа бўлиб, уни сув тўлдирилган хандақ билан ўралган эди. Қалъа деворининг баландлиги тўққиз метр бўлиб, бурчакларида ва девор ўртасида миноралари бор эди.
Деворларнинг ҳар бирининг узунлиги 100 метрни ташкил қиларди. Сирдарё эса қалъага қўшимча ҳимоя вазифасини ўтарди. Туркистон юришида иштирок этган А.Н.Куропаткин ўз хотираларида айтганидек, «ўша даврлардаги артиллерия қалин деворларга унча катта зарар беролмаган». Қалъа ичида учта қудуқ, иккита масжид, мадраса ва 50 та хонадон бўлган. Шаҳар мудофааси учун учта бўлинма ва 300 аскар жалб этилган.
Оқмачит қамали
1851 йилда Оренбург губернатори В.А.Обручев Хивага янги юришга тайёргарлик кўриш мақсадида Қўқон хонлигига қарашли Оқмачит қалъасини эгаллаш муҳим эканини билдириб императорга нома йўллади (Михайлов А.А. Первий бросок на юг / А. А. Михайлов. — М.: ООО «Издателство АCТ»; СПб.: «Северо-Запад Пресс», 2003. — 429). Бу билан Хивага борадиган йўл очилиши ва мазкур ҳудудларда Қўқон ҳукмронлигига чек қўйиш мақсад қилинган эди.Ўша йили Обручев лавозимидан озод этилди ва унинг ўрнига яна В.Л.Перовский Оренбург губернатори этиб тайинланди ва у ҳам Оқмачитни эгаллаш фикрини қўллаб-қувватлади. Императорга юборган хатида Перовский Сирдарё бўйидаги Хоразм ва Қўқонга тегишли барча қалъаларни бузиб ташлаш ҳақидаги фикрида қатъий эканини билдирди.
1852 йилда Қўқонда юз берган ички сиёсий инқироз, яъни қипчоқлар қирғини унинг ташқи сиёсатида ҳам ўз таъсирини кўрсатиб мамлакатни анча заифлаштирди. Бунгача руслар Оқмачитга 1852 йилнинг баҳорида биринчи марта ҳужум қилиб, муваффақиятсизликка учраб ортга қайтган эди. Навбатдаги ҳужум 1853 йилнинг ёзига тўғри келди. Оренбург губернатори Перовский ўз артиллериялари ёрдамида ўзбекларни қўрқитиб қўймоқчи бўлди. Шундан кейин қалъага таслим бўлиш ҳақида нома юборди. Ўз хатида у шундай деган эди:
«Сиз уни эгаллаб турган бўлишингизга қарамай, Оқмачит аллақачон менинг ҳукмдорлигим остидадир. Биз бу ерга бир ҳафта ёки бир йил учун келмадик, балки умрбод яшашга келдик. Ҳаётингиз сиз учун қадрли бўлса, таслим бўлинг. Фойдасиз жангда ҳалок бўлишни истасангиз, бу сизнинг хоҳишингиз. Шуни билингки, мен сизларга очиқ жанг таклиф қилмаяпман, аммо қалъа эшикларини очмагунингизча сизларга ўқлар ёмғирини ёғдираман».
Перовскийнинг очиқчасига таҳдид ва ўзига ишонч билан айтган бу гаплари ҳар қандай душманни қўрқитиши, ҳеч бўлмаганда, қандайдир ташвиш уйғотиши мумкин эди. Аммо қалъадагилар унинг бу таҳдидларига жавобан душманга қарши ўз озодликларини сақлаб қолиш учун охирги қурол ва ўқлари қолгунча жанг қилишларини билдирди. Шундай қилиб Оқмачит ўққа тутилди.
Эски ҳисоб бўйича 1853 йилнинг 3 июль куни 18 кунлик йўлдан кейин руслар қалъа деворларига яқинлашди. Охирги эшелонлар икки кундан сўнг етиб келди. Тайёргарликлар тугаши билан икки ўртада отишмалар бошланди. Қалъадагилар қўлда тайёрланган гранаталарни душман томонга улоқтирди. Рус отрядлари эса 40 та ракета ва 160 та снарядлар билан ҳужум қилди. Аммо қалъанинг саккиз метр қалинликдаги деворлари учун ушбу артиллерия ҳужумлари катта хавф туғдирмади ва самарасиз бўлиб чиқди. Қалъа мудофаачилари эса милтиқлардан душманга қарата аниқ ўқ узди.
11 июлга келиб шарқий минора артиллерия ёрдамида қулатилди. Барча 12 та бўлинма ушбу ҳудудга келиб ўрнашди. Аммо ушбу муваффақиятдан унумли фойдалана олишмади. Зудлик билан ҳужум қилмаганликлари оқибатида қўқонликлар бузилган ёриқни 13 июль кечаси қайтадан ёпиб қўйди.
Узоқ танаффусдан кейин эски ҳисоб бўйича 28 июлга, янги ҳисоб бўйича 10 августга ўтар кечаси якуний ҳужум бошланди. Бунда сапёрлар жамоаси катта рол ўйнади. Қалъа деворининг бузилган қисми остига миналар жойлаштирилди ва девор қулатилди. Деворнинг бузилган жойига қарата артиллериядан ҳужумлар уюштирилди. Аммо ҳужум мудофаачилар томонидан мардонавор қайтарилди.
Икки марта руслар ҳужуми қайтарилди. Учинчи ҳужумдан кейин руслар қалъа деворини эгаллади ва шу ердан қалъа ичига қарата ўқ ёғдирди (Гребнер А.В. «Осади и штурми средне-азиятских крепостей и населенних пунктов». Очерк А. Гребнера. (Отделний оттиск из Инжен. журн. № 1 и 2 1897 г.). СПб., Tипoграфия и Литография В.А.Тиханова, Садовая, № 27, 1897. — 78 с., 3 л. Черт).
Тонгги 4:30 да қалъа эгалланди ва қалъа қўмондони Муҳаммад Вали жанг пайтида шаҳид этилди.
Оқмачитни қайтариб олишга ҳаракатлар
Оқмачит муҳим стратегик аҳамиятга эга қалъа эди. Шу сабабли Қўқон хони ундан осонликча воз кеча олмас эди. Шу мақсадда 1853 йилнинг августидаёқ уни руслардан қайтариб олиш мақсадида Тошкентнинг бекларбеги Шодмонхўжа етти минг кишилик қўшини билан Оқмачитга қараб юрди. 24 август куни Сирдарё бўйида икки ўртада жанг бўлиб ўтди ва русларнинг тинимсиз ўқ ёмғири остида Шодмонхўжа чекинишга мажбур бўлди. Шундай қилиб Оқмачитни қайтариб олишдаги илк ҳаракат муваффақиятсиз якунланди.1853 йилнинг декабрь ойида қўқонликлар иккинчи марта Оқмачитни қайтариб олишга уриниб кўрди. 13 минг кишилик қўшин қалъадаги русларнинг кам сонли эканидан фойдаланиб уни қамал қилди. Аммо бу сафар ҳам улар қалъани қўлга ололмади. Қалъа қўмондони подполковник М.В.Огарев ушбу муваффақияти учун 4-даражадаги Авлиё Георгий ордени (Георгий лентаси) билан тақдирланди.
Оқибат
Оқмачит қалъасининг эгалланиши Қўқон учун катта йўқотиш эди. Шунингдек, Оқмачит Ўрта Осиё ичидаги дастлабки руслар томонидан эгалланган йирик шаҳар эди. Оқмачит руслар томонидан эгаллангач, унинг номи қалъани эгаллаган Перовский номи билан Перовский қалъаси деб ўзгартирилди.Оқмачит Россиянинг янги жанубий чегараларини белгилаб берган муҳим нуқта бўлди. У кейинги юришлар учун Ўрта Осиё эшикларини русларга очиб берди. 1853 йилги Қрим уруши русларнинг Марказий Осиёни эгаллаш мақсадини кечроққа қолдиришга мажбур қилиб турди. 1864 йилдан қайта бошланган Туркистон юриши 1867 йилда Туркистон генерал-губернаторлигининг тузилиши билан янги фазага кирди.
Жаҳонгир Остонов тайёрлади.
Изоҳ (0)