«Барча замонлар ва халқлар учун!» Метр ўлчов бирлиги жорий этилганига 227 йил тўлди

Бугунги кунда бутун дунё метр ўлчов бирлигидан фойдаланиб келади. Кундалик ҳаётимизда ана шундай ягона ўлчовнинг борлиги кўплаб чигалликларнинг олдини олади. 1 август эса метр тизимининг дебочаси очилган кун. «Дарё» сана муносабати билан метр ўлчов бирлиги ҳақидаги қизиқарли фактларни ҳавола этади.

Тасаввур қилинг, сиз бозордан газлама сотиб олишингиз керак. Айтайлик, 10 метр олмоқчисиз, лекин бозорда баззоз сизга матони 10 газ ўлчаб беради. Уйга келиб қарасангиз мато сиз кутгандан тахминан 4 метр калта ва бундан хуноб бўласиз. Бунда, албатта, гап ўлчов бирлигида бўлиб, шунақа чигал ва чалкашликларнинг олдини олиш учун ҳам ўлчов бирликлари ҳамма жойда ягона ва бир хил бўлиши шарт.

Хайриятки, ҳозирги пайтда дунёнинг деярли барча давлатларида ягона ўлчов тизими – метр системасидан фойдаланилади. Шу сабабли ҳозир сиз исталган нарсани аниқ метрини кўрсатиб, харид қилишингиз мумкин ва бу борада муайян якдиллик борлиги яхши. Лекин ушбу ягона тизим қабул қилинишидан аввал савдогарларни ва оддий одамларни ҳам юқоридаги каби бирликлардаги чалкашликлар кўп адаштирар эди. Жаҳоннинг турли мамлакатларида мутлақо ўзига хос, ностандарт бирликлар қўлланиларди ва бу одатда ўша жойнинг маҳаллий шароитидан, анъаналаридан келиб чиқарди.

Ҳатто мамлакатларнинг ички ҳудудларида, айтайлик, вилоят ва шаҳарларида ҳам бошқа-бошқа бирликлар қўлланиши оддий ҳол бўлиб, масалан, XVIII асрда биргина Франциянинг ўзидаги турли шаҳар ва ҳудудларда фақат оғирлик ўлчов бирлигининг ўзи учун 100 хилдан зиёд турли бирликлар мавжуд бўлган. Бу муҳандислик ҳисоб-китобларида ва денгизчиликда ҳам катта муаммолар туғдирар эди. Чунки бир шаҳар учун лойиҳаланган кўркам уйларни бошқа шаҳарда қурмоқчи бўлишса, хунук ва хатарли бинолар юзага келарди, навигация жадваллари эса кемаларни рифларга бошлаб бориб урар эди.

Айниқса, Людовик XVI ҳукмронлигининг охирги йилларида, Фаранг инқилоби бошланиш арафасида Франциянинг солиқ амалдорлари деҳқонларни айнан шу ўлчов бирликлари орқали чув тушириб, катта солиқ тўловларини ундиришгани ҳам маълум. Қаллобликлар тобора ортаверган, деҳқонларга ер майдони учун солиқ солишда отни калласидек қийматлар чиқарган ўлчовлар, дала майдонига нисбатан олинган ҳосил ҳисобини юритишда, яъни деҳқоннинг ўзининг ҳақини ҳисоблашга келганда мутлақо бошқача рақамларни бериб тураверган. Натижада, алданаверган аламзада деҳқонлар бундай қаллобликлардан қаттиқ норози бўла бошлашган.

Мамлакатда шундоқ ҳам ижтимоий-сиёсий вазият таранглашиб келаётган бир пайтда яна бошқа кўплаб омиллар ўлароқ, ушбу чигаллик ҳам халқнинг ғазабини келтирар эди. Шу сабабли бўлса керак, 1780–1790 йилларда авж олган ва тарих китобларида «Буюк Фаранг инқилоби» деб тилга олинадиган жараёнда оддий халқ вакилларининг ҳукумат олдига қўйган талабларидан бири ҳам айнан ўлчовларни ягона тизимга келтириш ва тартибга солиш бўлган эди.

Инқилоб амалга ошиб, Миллий таъсис мажлиси фаолият бошлагач, унинг йиғинларидан бирида Шарль Морис Талейран (1754–1838) исмли епископ нутқ сўзлаган. Умуман олганда, ўша даврга оид турли манбаларда бироз иккиюзламачи ва муғомбир одам сифатида хотирланган Талейран ўз нутқида халқнинг талабларини санаб ўтиш асносида ўлчов тизимини ҳам тартибга солиш кераклигини айтиб ўтган. У аниқ фанлар соҳаси олимларида анчадан бери мавжуд бўлган таклиф – метрни Ер меридиани узунлигига боғлаш фикрини ўртага ташлаган.

Яхши биламизки, ўша фаранг инқилоби жуда кўп нарсаларни радикал ўзгартиришга бўлган уринишлар билан ҳам ёдда қолган. Хусусан, инқилобчилар ҳатто ой номларини ҳам ўзгартириш билан чекланмасдан, соатни ҳам 24 соатлик қилмай, балки 100 соат, 100 дақиқа ва 100 сониядан иборат бўладиган қилишмоқчи бўлишган. Қанчалик абсурд бўлмасин, ўнлик саноқ системасига ўтиш ҳаракатлари юзасидан вақт ҳисобини ҳам шу тизимга солиш фикри ўша пайт жиддий кўриб чиқилган. Айнан ушбу мулоҳазаларга кўра, метр ҳам Париж меридиани узунлигининг 1/40000000 қисмига тенг деб қабул қилинган.

Бир метр аниқ келтириб чиқарилгач, унинг асосида литрни ҳам олиш мумкин эди. Ғояга кўра, 10 куб см роппа роса 1 литр деб қабул қилиниши ва 1 литр сувнинг вазни эса 1 кг деб олиниши кўзда тутилган эди. Таъсис кенгашининг махсус қарори билан Париж меридиани узунлигини аниқлаш ва унинг асосида метрнинг аниқ узунлигини келтириб чиқариб, эталон тайёрлаш учун махсус илмий гуруҳ тузилган.

Унинг таркибига ўша пайтнинг энг йирик олимлари бўлган Жан Батист Д’Аламбер ва Пьер Мишен ҳам жалб қилиниб, улар бошчилигида энг малакали геодеизст мутахассислардан иборат гуруҳ Дюнкерк ва Барселона шаҳарларидан ўтадиган меридианнинг тўққиз даража ва 40 дақиқага тенг ёйининг узунлигини триангуляция (тригонометрик ечиш) усули билан ўлчаб чиққан. Бу ишни уддалаш учун умумий ҳисобда етти йил вақт кетган.

Шу сабабли 1792 йилнинг 25 июлида бошланган ўлчов ишларининг якунини кутмасдан, Франциянинг ўша пайтдаги муваққат ҳукумати 1793 йилнинг 1 август санасидан эътиборан мамлакатда ягона метр ўлчов тизимини жорий қилиш ҳақида қарор қабул қилган. Французларнинг ўша метри ҳозиргидан бироз фарқли ва муайян кичик хатоликка эга бўлган бўлса ҳамки, лекин бирликларни ягона тизимга солиш борасидаги илк расмий уриниш сифатида тарихга кирган ҳамда метр ўлчов бирлигининг расман жорий қилинган илк намунаси ўлароқ қайд этилган.

Албатта, кейинчалик Францияда инқилоб бўҳронлари тинди ва тизим янада мукаммаллаштирилди. Метрнинг кутилган эталони эса фақат 1795 йилга келиб платинадан тайёрланди. Барча шаҳар ва қишлоқлар учун ушбу эталондан нусхалар тайёрлаб жўнатилди. Франция илк бора бутун мамлакат бўйлаб ягона ўлчов системасидан фойдалана бошлади. Жорий қилинган тизимнинг моҳияти ва нақадар муҳимлигини тез орада нафақат олимлар, балки энди сиёсатчилар, савдогарлар ва оддий халқ ҳам тушуниб ета бошлаган.

У наф бераётганини кўрган Миллий Кенгаш аъзолари ҳатто метр системасини жорий қилиниши борасидаги қарорда «Барча замонлар ва халқлар учун!» деган бир қарашда ўта пафосли жумлани ҳам киритиб қўйишган эди. Ўзи сиёсий жиҳатдан алғов-далғов бўлиб турган фаранг мамлакатининг замон ва бошқа халқлар учун ҳам кўрсатма бериши гўё бемаънилик бўлиб кўрингани билан, лекин ғоя кўриб турибмизки, яшовчан бўлиб чиқди ва ҳозирда ҳам дунёнинг деярли барча мамлакатлари (АҚШ, Либерия ва Мьянмадан ташқари) ушбу тизимдан фойдаланишади.

Кейинчалик ўша замон Францияси олимлари келтириб чиқарган метр ва унинг асосидаги эталон бироз хато экани аниқланди. Бир литр сув ҳам аниқ бир килограмм келмаслиги ойдинлашди. Халқаро стандартлар ва бирликлар системасида метрнинг Париж эталонидан воз кечилди ва аввалига у криптон-86 атомининг 2П₁₀ ва 5д₅ сатҳлараро ўтишига мувофиқ келадиган вакуумдаги нурланишнинг 1650763,73 қисмига тенг экани белгиланди (1960 йил).

1983 йилга келиб эса у ҳозирги таъриф бўйича ўзгартирилган ва эндиликда бир метр бу ёруғликнинг вакуумда сониянинг 1/299792458 қисмида босиб ўтган масофасига тенг деб қабул қилинган. Яъни у ўзгариб қолиши мумкин бўлган қандайдир буюм эталонларга нисбатан эмас, балки табиатдаги энг асосий ўзгармас қийматлардан бири – ёруғлик тезлигига боғлаб қўйилган.

Музаффар Қосимов тайёрлади.