Иккинчи жаҳон урушидан кейинги дунёни қурган ва уруш доирасида ўтказилган Катта учлик лидерлари ўртасида бўлиб ўтган энг йирик конференцияларнинг учинчиси Потсдам конференциясига бу йил 75 йил тўлди. Конференция 1945 йилнинг 17 июлидан 2 августига қадар давом этди. Унда АҚШ президенти Гарри Трумен, СССР Халқ комиссарлари совети раиси Иосиф Сталин ва Буюк Британия бош вазирлари Уинстон Черчилль (26 июлгача) ва Клемент Эттлилар қатнашди. «Дарё» сана муносабати билан мазкур конференция жараёни ва унинг уруш якунларига таъсири ҳақида сўз юритади.
Потсдамгача
АҚШ, СССР ва Буюк Британия етакчилари ўртасида бунгача икки марта учрашув бўлиб ўтган. Улардан биринчиси 1943 йил декабрь ойида Теҳронда, иккинчиси эса 1945 йил февраль ойида Қримда бўлиб ўтган эди. Конференция урушда Германия армияси мағлубиятга учрашни бошлаган, Совет армияси ғалабали юришини давом эттираётган бир пайтда ўтказилди.Теҳрон конференциясида томонлар Германияга қарши кураш масалалари, Францияда ғарбий фронтни очиш, Югославия партизанларини қуроллантириш, Туркиянинг уруш якунланмасдан олдин Германияга қарши урушга кириши каби масалалар муҳокама этилиб, тегишли қарорлар қабул қилинди. Шунингдек, айнан шу учрашув пайтида халқаро муаммоларни ҳал қилиш мақсадида халқаро ташкилот тузиш масаласи Рузвельт томонидан илгари сурилди.
Қримдаги конференция эса уруш ниҳоясига яқинлашаётган бир пайтга тўғри келди. Унда қуйидаги келишувларга эришилди :- Озод этилган Европа давлатлари ҳудудида муваққат ҳукуматлар тузиб, уларни демократик асосда ўтказиладиган эркин сайловларга тайёрлаш;
- 1945 йилнинг апрель ойида Сан-Францискода конференция ташкил қилиш;
- Германия мағлуб этилганидан кейин СССР Японияга қарши урушга кириши. Бунга жавобан СССР Сахалин ва Курил оролларига эга бўлиши;
- Фашист Германияси армиясини тарқатиб юбориш;
- Германияни уч қисмга бўлиб юбориш. АҚШ, СССР ва Буюк Британия бўлинган ҳудудларни бошқариши лозим эди. Потсдам конференциясидан бироз олдин Черчиллнинг талаби билан тўртинчи давлат – Франция ҳам бунга қўшилди ва Германия тўртга бўлинди;
- БМТ доирасидаги баъзи масалалар юзасидан ҳам келишувларга эришилди. Жумладан, Хавфсизлик кенгашига вето ҳуқуқини бериш; СССР БМТда таркибидаги республикалар сони бўйича ўрин талаб қилди, бироқ унга учта ўрин ажратилди: битта бутун Иттифоқ учун, иккита Украина ва Беларусь учун.
Конференция ўтказиш зарурати ва жараёни
Катта учлик лидерларининг бу сафарги учрашуви шартли равишда «Терминал» деб номланди. Учрашув ўтказиш масаласи Германиянинг капитуляциясидан кейин ўртага ташланди. Буюк Британия бош вазири Уинстон Черчилль 1945 йил 11 май кунги Гарри Труменга йўллаган мактубида конференцияни Германиянинг бирорта вайрон бўлмаган шаҳрида ўтказишни таклиф қилди. Аммо ҳудуд СССР таъсир доирасидан ташқарида бўлиши кераклигини айтди. На америкаликлар, на британиялик ўз ҳудудларида конференцияни қабул қилишни исташмади.Охир-оқибатда Берлин яқинидаги Потсдам шаҳри Сталин томонидан таклиф қилинди ва конференция шу шаҳарда бўлиши белгиланди. Берлин яқинида бўлгани учун ҳам конференциянинг иккинчи номи «Берлин конференцияси» деб аталади. Конференциянинг собиқ Учинчи рейх юрагида ўтказилиши унинг устидан қозонилган ғалабанинг рамзи эди.
Конференция кун тартибидан бир қатор масалалар ўрин олди. Биринчи галда мағлуб этилган фашистлар Германиясининг урушдан кейинг тақдири масаласи муҳокама этилди. Жумладан, немис халқининг сиёсий ҳаётини тинч ва демократик асосда қайта ташкил этиш, мамлакатни ҳарбий-иқтисодий қуролсизланиши ва ҳеч бўлмаганда бошқа давлатларга етказилган моддий зарарнинг қисман қопланиши, шунингдек, фаолияти сон-саноқсиз фалокатлар ва инсоният азоб-уқубатларига олиб келган нацист жиноятчиларининг жазоланиши каби масалалар муҳокама этилди.
Конференция давомида Германия тарафида туриб урушган давлатлар – Италия, Болгария, Венгрия, Финляндия ва Руминия билан тинчлик алоқаларига доир масалалар ҳам муҳокама этилди. Австриянинг алоҳида мақоми ва Польша ҳамда Югославия давлатларининг қайта тикланиши борасидаги саволлар ҳам муҳокама марказида бўлди. Конференцияни ёритиш мақсадида 180 дан ортиқ мухбирлар ташриф буюрди. Давлат раҳбарларидан ташқари конференцияда уч давлат ташқи ишлар вазирлари ва элчилар қатнашди.
Гарри Трумен конференция жараёнида СССР билан ядровий музокараларни ҳам ўтказишни режа қилганди ва бунинг учун конференция арафасида 16 июль куни Нью-Мексиканинг Аломогордо полигонида илк атом бомбасини синовдан ўтказади. Бу ҳақда Трумен 24 июль куни Сталинга гапириб беради. Бу ҳодисани эсларкан, Жуков ўз эсдаликларида Сталин ва Молотов воқеани муҳокама қилиш пайтида кулги аралаш америкаликлар ўзларининг нархини оширяпти дейишганини қайд этиб ўтган.
Яна бир маълумотда бу ҳақида хабар топган Сталин Молотов ва Жуковга зудлик билан ҳаракат қилишни ва америкаликлардан ўзиб кетишни топширади. «Хоҳлаган нарсангизни сўранг, барча шароитни таъминлаб бераман», дея қатъий талаб қўяди Сталин ўшанда.
Конференция давомида 13 та пленар йиғилиш бўлиб ўтди. Фақатгина икки кун Британиядаги парламент сайлови муносабати билан танаффус эълон қилинди. Сайловда мағлубиятга учраган Черчилль ва унинг ташқи ишлар вазири янги бош вазир Клемент Эттли ва унинг янги ташқи ишлар вазирига алмаштирилди. Британия делегациясининг алмашинуви баҳсли муаммоларда Буюк Британия позициясида ҳеч қандай ўзгариш ясамади.
Конференция натижалари ва чиқарилган қарорлар
Учинчи рейх бўлиб юборилиб, Германия ва Австрия алоҳида тўрттадан оккупацион зонага ажратилди. Германия ўзининг 25 фоиз ҳудудидан айрилди. Шарқий Пруссия Польшага қўшиб юборилди. Шунингдек, Юқори Силезиядан ҳам маҳрум бўлди. Ғолиб давлатлар ва Германия янги ҳукумати ҳамкорлигида мамлакатда «4Д» тизими ишлаб чиқилди. У Германиянинг демилитаризация, демократизация, децентрализация ва денацификациясини кўзда тутарди. Шарқий Европадан немис миллатига мансуб аҳоли ғарбга кўчирилди. Бу жараёнда жами 11 миллион немис Германия ҳудидига кўчирилди.
Немис фашистларининг жиноятларига яраша жазо олишлари белгиланди ва бу Нюрнбергда кўриб чиқилди. Италия ҳам Африкадаги колонияларидан айрилди. Эритерия, Италия Сомалиси, Италия Ливияси, Эфиопия Британия ва Франция бошқарувига берилди. Урушдан бироз аввал эгалланган Албания ўз мустақиллигини қўлга киритди. Эгалланган Франция кантонлари эса Францияга қайтариб берилди.
Конференцияда Японияга қарши уруш ҳам муҳокама қилинган эди. 26 июль куни АҚШ президенти Гарри Трумен, Буюк Британия бош вазири Уинсон Черчилль ва Хитой президенти Чан Кай Ши томонидан имзоланган ультиматум Япония империясига юборилди: «Биз Япония ҳукуматини барча қуролли кучларига сўзсиз таслим бўлишга буйруқ беришга чақирамиз. Акс ҳолда, Япония зудлик билан бутунлай вайрон этилади».
29 июль куни Япония бош вазири Кантаро Сузуки бу огоҳлантиришни Қоҳира ультиматумининг такрорланиши деб баҳолаб, уни эътиборсиз (мокусацу 黙殺) қолдирмоқчи бўлгани ҳақида баёнот берди. Шу ердаги «мокусацу»сўзи таржимадаги хатолик туфайли Япония таслим бўлишни истамаслиги деб баҳоланди ва 6 август куни Трумен олдиндан тайёрлаб қўйилган биринчи атом бомбасини Ҳиросимага ташлади. 8 август куни СССР Японияга уруш эълон қилди. Труменнинг иккинчи ультиматуми ҳам жавобсиз қолгач, 9 август куни иккинчи бомба Нагасакига ташланди. Охир-оқибат 2 сентябрь куни Япония таслим бўлди ва бу Иккинчи жаҳон урушининг якуни бўлди.
1945 йил 1 август куни конференция натижалари ҳақида уч давлат раҳбарлари Потсдам конференцияси протоколи ва баёнотини имзолади. Ҳужжатлар қўшилиш таклифи билан Францияга ҳам юборилди ва Франция буни қабул қилди. Ҳужжатлар эълон қилинганидан кейин бошқа давлатлар томонидан ҳам қўллаб-қувватланди. Потсдам Европада тинчлик ва хавфсизлик ўрнатишнинг демократик тамойилларини тан олди: Европа қитъасида хавфсизликнинг асосий шарти Германия милитаризмининг тикланишига йўл қўймасликдир, давлатлар ўртасидаги муносабатлар суверенитет ва миллий мустақиллик, тенглик ва ички ишларга аралашмаслик тамойилларига асосланиши керак.
Хулоса ўрнида
Японияда атом қуролларининг қўлланилиши урушнинг тотал қиёфага кирганини белгилаб берди. Конференция арафасида АҚШнинг ядро қуроли синовини ўтказиши ва бу ҳақда конференция жараёнида маълум бўлиши, конференциядаги СССР ва АҚШ ўртасидаги айрим зиддиятли масалалар келажакда дунёнинг икки қутбга айланиб бораётганидан дарак эди. Қисқа қилиб айтганда, Иккинчи жаҳон урушининг якунини белгилаган Потсдам конференцияси янги бир уруш – Совуқ урушнинг дебочаси бўлди.Жаҳонгир Остонов тайёрлади.
Изоҳ (0)