1556 йилнинг 2 июль куни Россия подшоси Иван IV Грозний Ҳожитархон (Аштархон, Астрахан) хонлигини эгаллади ва унинг мавжудлигига нуқта қўйди. Мазкур воқеанинг биз учун аҳамиятли жиҳати шундаки, айнан шу сулола вакиллари XVII аср ва XVIII асрнинг биринчи ярмида Бухоро хонлигини бошқарди. «Дарё» сана муносабати билан Ҳожитархон хонлигининг тарихи ҳақида ҳикоя қилади.
Олтин Ўрда
XIII аср бошида Чингизхон бошлиқ мўғуллар армияси ғарбга қараб юриш қилди. Эгалланган Евросиёнинг катта қисми, яъни Дашти Қипчоқ ва Хоразм ерлари унинг катта ўғли Жўжихонга мулк қилиб берилди ва у тарихга Жўжи улуси номи билан кирди. Шунингдек, тарихий манбаларда «Ўрда», «Катта улус», «Олтин Ўрда» номлари билан тилга ҳам олинади. Улар орасида Олтин Ўрда номи машҳур.Дастлабки даврларда мўғул империяси таркибидаги бир улус сифатида мавжуд бўлган мазкур давлат XIII асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб мустақил идора қилина бошланди (Почекаев Р.Ю. Правовое положение Улуса Джучи в Монголской империи 1224—1269 гг.). Ботухон даврида давлат чегаралари ғарбга қараб кенгая борди. Унинг укаси Беркахон (1257-1266) замонида эса ислом динига эътибор қаратила бошланди. Беркахоннинг ўзи эса исломни қабул қилди.
XIV асрнинг 20 йилларида Ўзбекхон ҳукмронлиги даврида ислом дини Ўрданинг давлат динига айланди. Айнан Ўзбекхон ва унинг ўғли Жонибекхонлар даврида Ўрда ўз ривожланишининг чўққисига чиқди. XIV асрнинг охирларига келиб, Амир Темурнинг Тўхтамишхонга берган кучли зарбаси оқибатида давлат заифлашиб борди. XV аср ўрталарига келиб эса бир нечта қисмга бўлиниб кетди. Аслида, бўлиниши 1420 йилдан бошланди. Сибир, Ўзбек, Қозон, Қозоқ, Қрим, Аштархон, Ноғай хонликлари Олтин Ўрда ўрнида ташкил топган давлатлар бўлиб ҳисобланади. Олтин Ўрданинг марказий қисми эса Катта Ўрда номи билан XVI аср бошигача мавжуд бўлди.
Аштархон хонлиги
Мазкур хонлик XV асрнинг 60 йилларида Катта Ўрдадан ажралиб чиққан. Унинг асосчиси Олтин Ўрданинг амалда сўнгги хони бўлган Кичик Муҳаммаднинг ўғли Маҳмудхон ҳисобланади. (Астраханское ханство / Трепавлов В.В. // Анкилоз — Банка. — М.: Большая российская энциклопедия, 2005. — С. 400.). 1460 йилларда биродари Аҳмад билан Катта Ўрда тахти учун курашда мағлуб бўлиб, Ҳожитархон шаҳрига қочади. Шу йилдан эътиборан ўзини мустақил ҳукмдор сифатида эълон қилади ва Ҳожитархон ёки Аштархон хонлигига асос солди.
Хонликнинг пойтахти ҳозирги Астрахан шаҳридан 12 км узоқликда, Волга дарёсининг шимолий қирғоғида жойлашган Ҳожитархон шаҳри эди. Давлат номи ҳам айнан шу шаҳар номидан олинган. Баъзи манбаларда давлат номи «Аждар хонлиги» деб ҳам тилга олинади. Хонликнинг асосий аҳолиси татарлар ва нўғайлар бўлган (Зайсев И.В. Астраханское ханство. — 2-е изд, испр.. — М.: Восточная литература, 2006. — 303 с).
Давлат ҳудуди қолган собиқ Ўрда ўрнида ташкил топган хонликлар ҳудудига нисбатан энг кичиги эди. Ғарбдан Қрим хонлиги, Шимолдан Катта Ўрда, Шарқдан Ноғай ўрдаси ва жануби-шарқ тарафдан Каспий денгизи билан ўралган эди. Ғарбда Кубан ва Дон дарёлари, шарқда Бузан дарёси хонлик чегараларини белгилаган бўлса, Шимолда Переволока кенгликлари ва жанубда Терек дарёси хонлик чегараларини белгилаб берган эди.
Хонлик ҳудудининг катта қисмини тузли чўллар эгаллаган эди. Иван III ҳукмронлиги даврида Москвадан Москва, Ока ва Волга дарёлари орқали кемалар туз учун Астраханга келиб турар эди (Курбатов А.А. История Астраханского края (с древнейших времён до конца XIX века): Монография. Астрахан, 2007. 184 с.). Аҳолининг асосий қисми Волга дарёси дельтасида жойлашган эди ва хонлик аҳолиси 15–20 минг атрофида эди. Хонлик қуролли кучлари уч минг кишигача етар эди.
Қрим ва Ноғай хонликлари Астрахан устидан доимий назорат ўрнатиш учун баҳс олиб борарди. Тахтга эса Қрим хонлари тайинлаган хонлар ўтирар эди. Аштархон хонлиги Хоразм, Бухоро ва Қозон хонликлари билан яхши савдо алоқаларини йўлга қўйган эди. Қосимхон ҳукмронлиги даврида Москва князлиги билан савдо алоқалари ўрнатилди.
Москва князлиги босқини
Москва подшоси Иван IV Грозний Олтин Ўрда ўрнида ташкил топган давлатларни бирин-кетин эгаллашни мақсад қилди. Шу мақсад йўлида 1552 йили Қозон хонлиги эгалланди. Қозон хонлиги эгалланганидан сўнг, буюк князь унинг жанубдаги қўшниси Аштархонни эгаллашни мақсад қилди. Хонликнинг эгалланиши унга бутун Волга бўйи устидан назоратни ўрнатиш ва Каспий денгизига тўғридан-тўғри чиқиш имкониятини тақдим этар эди. Юриш бошлашга бир баҳона керак эди холос. Тез орада бундай баҳона ҳам топилди. Астраханга юборилган Москва элчилари хон Ямғурча тарафидан ҳибсга олинди ва бу нарса юриш бошлашга баҳона бўлди.1554 йилнинг баҳорида Князь Пронский қўмондонлигида Волга бўйлаб қўшин юборилди. 29 июнь куни Қора оролда рус қўшинлари ҳамда Ямғурча ўртасида жанг бўлиб ўтди ва унда русларнинг қўли баланд келди. Руслар Астраханни эгаллади. Тахтга эса русларнинг иттифоқчиси бўлган тахт учун курашаётган Дарвеш Али ўтказилди ҳамда Русга бож тўлаш мажбуриятини олди. Ямғурча эса Усмонлига қочиб кетди. Бу Дарвеш Алининг учинчи бор тахтни эгаллаши эди. Аммо орадан икки йил ўтгач Иван IV Грозний Аштархон хонлигини бутунлай тугатишга бел боғлади ва июнь ойида юриш бошлади. Ҳожитархон яқинида юз берган жангда Дарвеш Али енгилди ва Усмонлига қараб қочди. 2 июль куни руслар Астраханни эгаллади ва шундан кейин хонлик тугатилди.
Рус босқини оқибати ва Бухородаги Аштархонийлар
Астраханнинг Россия томонидан эгалланганидан сўнг давлат ўзининг мавжудлигини тўхтатди. Пойтахт Ҳожитархон вайрон этилди ва ундан 12 км қуйироқда янги Астрахан шаҳрига асос солинди. Бир неча юз йил давомида ислом диёри бўлиб келган хонлик ҳудуди проваслав диёрига айлантирилди. Православ ибодатхоналари қурилди ва аҳоли проваславликка даъват қилинди.
Россия подшолиги Волга дарёси ҳавзаси устидан тўлиқ назоратни қўлга киритди ва Каспий денгизига тўғридан-тўғри чиқиш имконига эга бўлди. Россия чегараси ва таъсири Кавказгача етиб келди. Аштархон хонлигинининг хонлари Чингизхоннинг катта ўғли Жўжихон насли ҳисобланади. Унинг ўғли Тўқай Темурнинг авлодлари бўлиб, Олтин Ўрда ўрнида ташкил этилган бир нечта хонликларда ҳукмронлик қилади.
Шунингдек, Бухоро хонлигига ҳам. Гап шундаки, хонликнинг инқирозга юз тутиб, Россия подшолиги томонидан эгалланиши ортидан Ёрмуҳаммадхон бошлиқ бир гуруҳ сулола вакиллари Бухорога, Абдуллахон II ҳузурига қочиб боради. Ёрмуҳаммаднинг ўғли Жонимуҳаммад Абдуллахон II нинг қизига уйланади. XVI аср охирида Абдуллахон II нинг вафотидан сўнг Шайбонийлар сулоласидан давлатни бошқаришга лаёқатли кишилар қолмагани сабабли уламолар Жонимуҳаммадхонга тахтни эгаллашни таклиф қилади.
Аммо Жонимуҳаммад ўғли Динмуҳаммад фойдасига тахтдан воз кечади. Ўз навбатида Динмуҳаммад ҳам сафавийлар билан жангда вафот этганидан сўнг тахтга 1599 йилда укаси Боқимуҳаммад султон ўтиради. Шундай қилиб, Бухоро хонлиги тарихида аштархонийлар ёки Жонийлар сулоласи номи билан танилган сулола ҳукмронлиги даври бошланади. Шунингдек, бу сулола Тўқай темурийлар сулоласи деб ҳам аталади.
Боқимуҳаммад кам ҳукмронлик қилган бўлса-да, заифлашиб қолган Бухорода ўтказган ислоҳотлари давлатнинг кейинчалик мустаҳкамланишига олиб келди. Бухорода ҳукм сурган ушбу сулоланинг энг кўзга кўринган ҳукмдорлари Имомқулихон (1611–1642), Абдулазизхон (1645–1681) ва Субҳонқулихонлардир (1681–1702). Сулола Абулфайзхон (1711–1747) ҳукмронлиги даврига келиб инқирозга юз тутади.
Шундай қилиб, Аштархон хонлигининг Россия подшолиги томонидан тугатилиши Марказий Осиёда ҳам ўз таъсирини кўрсатди ва Бухорода сулолалар алмашинувига олиб келди.
Жаҳонгир Остонов тайёрлади.
Изоҳ (0)