Башорат қилинган оммавий қотиллик. Непал шаҳзодаси Дипендра нега бутун қироллик оиласини отиб ташлаган эди?

Дунё сиёсий майдонининг яқин тарихида ҳам қироллик мамлакатларида зиддиятли сиёсий келишмовчиликларни кузатишимиз мумкин. 2001 йил 1 июнида Непал қироллиги пойтахти Катмандуда сиёсий характердаги фожиа рўй берди: валиаҳд шаҳзода Дипендра бутун қироллик оиласини отиб ташлаб, ўз жонига ҳам қасд қилди. Бу фожианинг сабаби нима эди? У Непал тарихида қандай ўзгаришларга олиб келди? «Дарё»нинг анъанавий тарих рукнидаги навбатдаги мақоласида шу саволларга жавоб қидириб кўрамиз.

Жума куни кечқурун анъанавий зиёфат қилиш учун саройга йиғилган Непал қироли Бирендранинг кўплаб қариндошлари валиаҳд шаҳзода Дипендранинг йўқлигини дарҳол пайқамади. У ҳозиргина амакиваччалари учун барда коктейль аралаштириб туриб, тўсатдан ғойиб бўлганди. Меҳмонлар бунга ҳеч қандай аҳамият бермай дам олишда давом этди. Кечқурун соат тўққизда валиаҳд шаҳзода қатъий қадамлар билан залга кириб келди...

У Непал армияси зобитининг формасида, бир қўлида M16 автомати, иккинчи қўлида эса Uzi пистолет-пулемётини ушлаган эди. Дипендра эшикни тирсаги билан итариб очди, ҳайрон бўлган қариндошлари олдида жимгина зал бўйлаб юриб, отаси дам олиб ётган кичкина хонага ўтиб, ўқ узишни бошлади. Шундай қилиб, ҳинд руҳонийларининг қадимги башорати амалга ошди. Улар бир пайтлар Непалнинг Шоҳ қироллик хонадони ўн иккинчи авлоддан сўнг тугашини башорат қилган эди.

Машъум башорат

1768 йилда Шоҳ сулоласидан қудратли гурка уруғининг етакчиси шаҳзода Притҳви Нарайн ҳал қилувчи жангга тайёрланарди. Ҳимолай тоғларида жойлашган 49 майда ҳоким унга бўйсунди. Кейин у Ҳимолайнинг сўнгги енгилмас қалъаси – Катманду учун курашга киришди. Жангдан бир кун олдин одат бўйича фолбинларга мурожаат этиб, бу ташаббуси муваффақиятли бўлиш-бўлмаслигига қизиқди.

«Ҳа, – деди фолбинлар. – Сен жангда ғалаба қозонасан ва сен интилган барча нарсалар рўёбга чиқади. Сенинг набираларинг ва ўн бир авлодинг сен бирлаштирган ерларни бошқаради. Аммо ўн иккинчи авлодинг охиргиси бўлади».

Эртаси куни Катманду қалъаси қулади. Притҳви Нарайн Шоҳ уни ўз давлати – Непал Қироллигининг пойтахтига айлантирди. Непал ҳукмдорларининг тўлиқ рутбаси – беш карра илоҳий шоҳлар шоҳи ва муқаддас император эди.

Эркатой шаҳзода

Башоратдан бошқа ҳеч нарса илоҳий императорнинг ўн иккинчи авлоди охиргиси бўлишини кўрсатмас эди. 1989 йилда 18 ёшга кириб, Англияда ўқиётган валиаҳд шаҳзода Дипендра Непал урф-одатларига мувофиқ расмий равишда илоҳий ва муқаддас деб эълон қилинди. Аммо ўша пайтдан бошлаб Дипендранинг оиласидаги баъзи аъзолар билан муносабатлари ёмонлаша бошлади.

Катмандуга валиаҳд шаҳзоданинг Англиядаги нотўғри хатти-ҳаракатлари ҳақида хабарлар тез-тез етиб келарди. У талабалик даврларида ичкиликка тўла кечалар уюштирадиган, ўқотар қуролни севувчи, бошқариб бўлмас ва қизиққон йигит сифатида ном қозонди. Унинг отаси, Непал қироли Бирендра бу гап-сўзларга унчалик аҳамият бермас эди. Унинг ўзи ҳам Англияда ўқиган эди, шунинг учун ўғлига хайрихоҳ бўлди.

Шаҳзоданинг онаси қиролича Айшвария эса бошқача фикрда эди. Эҳтимол, хотинини тинчлантириш, тўнғич ўғли ва меросхўрини ўзини босиб олишини истаган қирол Дипендрани Непалга қайтариб, уни қуролли кучлар қўмондони қилиб тайинлади ва қирол мамлакатдан узоқда бўлган пайтлари ўз ваколатини ўғлига топширишни бошлади. Қирол ва қиролича тез-тез чет элда ташрифларда бўлиб туришганини ҳисобга олиб, Непалда асосий ҳокимиятни валиаҳд шаҳзода ўз зиммасига олганди.

Севги

Шунга қарамай, ўғил ва онанинг муносабатлари ёмонлашиб борди. Ўзини етук деб ҳисоблаган шаҳзоданинг малика унга танбеҳ берганида жаҳли чиқарди. Келишмовчиликнинг асосий сабаби эса севги эди. Англияда Дипендра собиқ қироллик вазири ва ҳинд маликасининг қизи Девани Рана билан танишганди. Қиролича ва қироллик оиласининг бошқа барча аъзолари эса Деванидан нафратланарди. Шаҳзодадан бошқа қироллик оиласининг ҳеч бир вакили қизга нисбатан илиқ туйғуларни ҳис қилмади: Девани қироллик сулоласининг тарихий тақдирида салбий рол ўйнаган қадимги Непал аристократик сулоласининг вакиласи эди...

Флэшбек: даҳшатли кеча

Непал қироллиги пайдо бўлганидан кўп йиллар ўтгач, Притҳви Нарайн Шоҳнинг авлодлари хотиржам ва бахтли ҳаёт кечирди. Уларни фуқаролар шоҳлар шоҳи – ҳинд худоси Вишну тимсолларидан бири бўлган худо деган ишонч билан ҳимоя қилган. Аммо 1846 йилга келиб ҳамма ҳам бу фикрга қўшилмаслиги маълум бўлди.

Ўша даврдаги императорнинг биринчи вазири Жанг Баҳодир Рананинг оиласи зодагонликда ҳам, бойликда ҳам Шоҳлардан кам эмас эди. Кунларнинг бирида у ўз саройига энг нуфузли саркардалар ва ҳарбий раҳбарларни таклиф қилди. Тантанали кечки овқат пайтида Жанг оиласи аъзоларидан ташқари барча таклиф қилинганлар заҳарланиб, даҳшатли азобда ҳалок бўлди. Жангнинг буйруғи билан биргина гўдак шаҳзодадан бошқа подшоҳ оиласининг барча аъзолари қириб ташланди. Жанг Баҳодир Рана гўдакни қирол, ўзини эса қирол регенти деб эълон қилди. Ўша даврдан бери мамлакатда бош вазирлар лавозими Рана сулоласи аъзоларига мерос бўлиб ўтадиган бўлди. Бу Рана ва Шоҳ хонадонлари ўртасидаги муросасиз тортишувнинг бошланиши эди.

Кўзлари кўр севги

Соҳибжамол Деванининг ўша машъум Рана сулоласидан экани валиаҳд шаҳзодани умуман қизиқтирмас эди. Уларнинг муносабатлари узоқ вақт давомида сир бўлиб келди. Улар Непалда ҳам тез-тез учрашиб турарди. Учрашувларда ҳинд адабиёти ва шеърияти мавзуларини муҳокама қилиб, бирга сайр қилишарди, хуллас, бу ҳақиқий севги эди.

Қиролича эса Деванини ўз ўғлига муносиб деб ҳисобламади ва ўғлига у билан учрашишни тақиқлашга уринди. У аллақачон ўғлига бошқа келин топиб қўйган эди. Хотини таъсирида бўлган шоҳ ҳам бу никоҳга узоқ вақт қаршилик қилди. Бироқ кунларнинг бирида тахт вориси отасига бир нечта оила аъзоларини олдида агар уни бошқа қизга мажбур уйлантиришса, ажрашиб, барибир Деванига уйланишини айтди. Шоҳ ўғлининг иродасига қарши турмасликка қарор қилди. Айтишларича, қирол Бирендра ўша бўлажак машъум кечки овқат пайтида ўғлининг Деванига уйланишига рози эканини эълон қилишни режалаштирган эди.

Даҳшатли кун      

Ўша куни қиролнинг укаси шаҳзода Гянендра саройда йўқ эди. Бу уни ўлимдан қутқариб қолди, аммо миш-мишлардан сақлай олмади. Гянендра тахтга ўтиргандан сўнг кўпчилик у тахтга чиқиш йўлини Дипендранинг қўли билан тозалаганини айтди.

2001 йил 1 июндаги даҳшатли кун ҳеч қандай ҳайратланарли нарса билан бошланмади. Оддий кунлардан бири эди. Қирол дам олаётганди, малика жума кунги анъанавий қабулга тайёргарлик кўраётганди. Ўша пайтда пойтахтда бўлган барча оила аъзоларини меҳмонга таклиф қилишганди. Эрталаб шаҳзода Дипендра Непал мини-олимпиадасига тайёргарликларни томоша қилди, бошқалар билан ҳазиллашди, хуллас, яхши кайфиятда эди.

Кечқурун оила аъзолари саройда йиғилишганида, отасининг илтимосига биноан у барда коктейль аралаштиришни бошлади. Саройда содир бўлган воқеаларни гапириб берган воқеа гувоҳлари онаси билан қисқа суҳбатдан сўнг шаҳзоданинг кайфияти ўзгарганини айтади. Суҳбат нима ҳақида кетаётгани номаълум, аммо гувоҳларнинг барчаси Дипендра онасига Девани билан аллақачон унаштирилганини айтганига ишонади.

Қиролича билан суҳбатдан сўнг шаҳзода барга қайтиб, коктейль аралаштиришни давом эттирди ва кейин бирдан ғойиб бўлди. У бироздан кейин қўлида M16 ва Uzi автоматлари билан қайтиб келди.

Қирол Бирендра нима бўлганини тушунмаётган ягона одам эди. Ўлимидан кейин шоҳнинг жасадини кўрганлардан бири «унинг юзида чуқур ҳайрат ифодаси қотиб қолганди», деганди.

Отасини отиб ўлдирганидан кейин валиаҳд чорак соат давом этган тартибсиз отишмани бошлади. У жимгина хонадан хонага ўтиб, ичкарида бўлганларнинг барчасини ўққа тутди.

«Аввалига, – эслайди қирғиндан омон қолганлардан бири, – меҳмонлар шунчалик ҳайратда эдики, ҳатто қимирлай олмади». Ўқлар уларни ўтирган ёки турган жойларида қувиб етиб ҳаётларига нуқта қўярди.

Биринчи бўлиб Дипендранинг жияни – Парас Шоҳ ўзига кела олди. У хонадаги болаларга катта диваннинг орқасига яширинишга ёрдам берди ва уларни ўзи билан ёпди.

Бу орада Дипендра ўқ узишда давом этди. Омон қолган оила аъзоларидан бири «у ҳеч нарса демасди, унинг юзида ҳам ҳеч нарса ифодаланмаганди», деб эслайди.

Бильярд хонаси орқали ўқ отишни давом эттирган шаҳзода боғга чиқди. Унинг орқасидан онаси ва укаси Нираян югуриб келди. Автомат овози янгради, қиролича ўлдирилди. Онаси укаси Нираяннинг фойдасига уни меросдан маҳрум қилишни айтганини эслаган Дипендра дарҳол укасини ҳам иккала қуроли билан тенг ота бошлади.

Укаси ўлганига амин бўлгач, сарой хоналарига қайтиб келиб, учраган одамга ўқ узишни давом эттирди. Биринчи бўлиб синглиси ва куёви ҳалок бўлди. Қиролнинг укаси Дҳирендра шаҳзоданинг олдига югурди. «Қуролингни ташла, нималар қилиб қўйганингни қара!», деди у. Жавоб ўқ ёмғири бўлди. Шаҳзода яна амакисининг хотини ва унинг қизини отиб ташлади – улар ҳалок бўлган Дҳирендрага ёрдам беришга шошилишганди.

Оғир ярадор Дҳирендра ёнида ётган хотинидан чўнтагидан мобил телефонни олиб, ёрдам чақиришни сўради, аммо аёл буни уддалай олмади – у ҳам елкасидан ва қўлидан яраланганди. Бироқ энди қўнғироқ қилиш шартмасди.

Валиаҳд шаҳзода қулфлаган эшикни боғга югуриб кирган соқчилар тақиллата бошлади. Улар билан бирга ўлдирилган қиролнинг онаси пайдо бўлди. Дипендра шовқин-сурон келган томонга шошилди, аммо шу пайт унинг иккала қуролида ҳам ўқ тугаган эди. Шунда у чўнтагидан тўппонча чиқариб, бошига ўқ узди. Бошқа ярадорлар билан бирга у ҳам ҳарбий касалхонага юборилди.

Яратганга аён бўлган сир

Дипендра ҳарбий касалхонада вафот этгани ҳақида марҳум қиролнинг укаси шаҳзода Гянендра хабар берди. Зиёфатда яқин қариндошлардан фақат у иштирок этмаган, аммо унинг жиддий яраланган хотини ва қаҳрамонлик кўрсатган ўғли Парас Шоҳ зиёфатда иштирок этган. У нима учун бир кундан кўпроқ вақт давомида расмий хабар «ўқотар қуролнинг тасодифан отилиб кетиши» бўлганини ҳам тушунтириб берди.

Гап шундаки, Дипендра отасининг ўлимидан сўнг автоматик равишда Непал қиролига айланди. Мамлакат конституциясига биноан, шоҳлар шоҳи, беш карра илоҳий ва муқаддас император ҳар қандай танқиддан холи ‘ унинг бирор-бир ҳаракатини суд ҳам, фуқаролар ҳам қоралай олмайди. Аммо монархнинг вафотидан кейин (бу ҳанузгача сир бўлиб қолмоқда: у ростдан ўзи вафот этганми ёки шунчаки унинг нафас олиш ва қон айланиш аппарати ўчирилганми?) ҳақиқат аён бўлди. Бундан ташқари, янги қирол фожиани текширишга ваъда берди.

Гянендра буларнинг барчасини ўзининг тож кийиш маросимидан олдин тушунтирди. Маросим жуда тез ва дабдабасиз ўтди. Кўпчилик Гянендрани фитнада айблайди. Балки қирол ҳокимиятининг илоҳий кучига ишонадиган непалликлар учун улар худо деб биладиган одам шунчаки мастликда бутун оиласини отиб ташлаганига ишонишдан кўра, ҳокимиятга интилган амакисининг фитнаси деб ўйлаш осонроқдир...

Нурбек Алимов тайёрлади.