• Профилга Кириш
  • 1751972643_633.png 1751972643_245.png 1751959824_218.svg 1751959824_520.svg

  • Сўнгги янгиликлар
  • Асосий янгиликлар
  • Энг кўп ўқилган
  • Колумнистлар
O'zbekcha
Русский
English
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • Сўнгги янгиликлар
  • Асосий янгиликлар
  • Энг кўп ўқилган
  • Колумнистлар
    • USD12634.34
    • RUB162.37
    • EUR14821.34
    • Google play
    • App Store
    • Telegram
    • Тошкентда
      +33°C
      • Андижон
      • Қарши
      • Бухоро
      • Самарқанд
      • Фарғона
      • Сирдарё
      • Жиззах
      • Термиз
      • Наманган
      • Тошкент
      • Навоий
      • Тошкент вил
      • Нукус
      • Урганч
    • Daryo
      • Интернет-нашр
      • Таҳририят
      • Алоқа маълумотлари
      • Фойдаланиш шартлари
      • Махфийлик сиёсати
      • Янгиликлар архиви
    • Реклама
    • Ижтимоий тармоқлар
      • Instagram | Расмий
      • Instagram | Лайфстайл
      • Instagram | Спорт
      • Facebook | Расмий
      • OK | Расмий
      • YouTube | Daryo
      • YouTube | Daryo Рус тилида
      • YouTube | Daryo Глобал
    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte
    Daryo logo white
    • Ўзбекистон
      • Бошқалар
      • Навоий
      • Тошкент вилояти
      • Сирдарё
      • Жиззах
      • Қашқадарё
      • Сурхондарё
      • Хоразм
      • Бухоро
      • Самарқанд
      • Наманган
      • Фарғона
      • Aндижон
      • Қорақалпоғистон
      • Тошкент ш.
      • Меҳридарё
      • Об-ҳаво
    • Марказий Осиё
      • Ўзбекистон (Маҳаллий)
      • Афгонистон
      • Қирғизистон
      • Қозоғистон
      • Туркманистон
      • Тожикистон
    • Дунё
    • Пул
      • Бизнес
      • Иқтисодиёт
      • Молия
      • Крипто
    • Маданият
      • Кино
      • Китоб
      • Мусиқа
      • Шоу-бизнес
    • Лайфстайл
      • Аёллар саҳифаси
        • Фарзанд
        • Гўзаллик
        • Карьера
        • Маслаҳатлар
        • Мода
        • Рецептлар
      • Технологиялар
        • Архитектура
        • Гаджетлар
        • Илм-фан
        • Коинот
        • Медиа
      • Авто
      • Қўзиқорин
      • Саёҳат
      • Саломатлик
      • Таълим
        • Абитуриент
        • Инглиз тилини ўрганамиз!
    • Спорт
      • Футбол
      • UFC
      • Бокс
    infinix
    Daryo.uz - Login
    Daryo.uz Daryo.uz
    Daryo.uz - Login
    Ўзбекистон

    Эпидемия ортидан тўкилган қон. 1892 йили Тошкентда рўй берган «Вабо исёни» ҳақида

    Пандемия ҳолати давлатларнинг бошқарув тизимини ўзгартириши мумкин? Бугун дунё мамлакатлари қандай чораларни қўлламоқда? Улар тарихдан ўрнак олдими? Саволларга жавобни яна бир тарихий воқеа — Тошкентдаги «Вабо исёни» мисолида кўриб чиқамиз.

    Афлотун мамлакатда қонунларни ўзгартирадиган икки омилни санаб ўтади. Бири ўша қонунлар муддатининг тугаши бўлса, иккинчиси оммавий бўладиган тўфон ва вабо сингари офатлар. Бу ерда қонун деганда ҳозирги биз тушунган тор доирадаги қонундан кенгроқ маънони, давлатнинг бошқарув тизимини тушуниш керак. Бу, албатта, қонунларга асосланади. Вабо қандай қилиб давлатларнинг бошқарув тизимини ўзгартириши мумкин? Бу давлатнинг касалликка қанчалик тайёр ёки тайёр эмаслигидан, бошлиқларнинг салоҳиятидан келиб чиқади.

    «Вабо исёни».

    «Вабо исёни».
    Фото: Wikipedia

    Эпидемия касалликларига қарши курашда халқни бундай балолардан ҳимоя қилишга қодир бўлмаган ҳукумат инқирозга учрайди. Аввало, халқнинг ҳукуматдан норозилиги кучайиб борса, касаллик оқибатида келиб чиққан иқтисодий инқироз давлатнинг қулашига сабаб бўлади. Давлат эса яшаб қолиш учун касалликнинг тарқалиб кетишининг олдини олиш, камроқ талафотлар кўриш мақсадида керакли чоралар кўришга мажбур. Акс ҳолда юқорида айтганимиздек, халқ норозилиги кучайиши оқибатида исёнлар келиб чиқиш эҳтимоли юқори. Зеро тарихда бундай ҳолатлар рўй берган. 1892 йилги Тошкентда бўлиб ўтган «Вабо исёни» фикримизнинг исботи бўлиб хизмат қилади.

    Қўзғолонга шароитнинг етилиши

    XIX аср иккинчи ярмида Тошкент икки йирик вабо эпидемияси гирдобида қолди. Ҳар иккаласида ҳам минглаб инсонлар ушбу касалликдан вафот этди. Маълумки, Тошкент 1865 йили руслар томонидан эгалланган, 1867 йил ташкил этилган Туркистон генерал-губернаторлигининг маркази эди. Тошкентнинг турли ҳудудлар билан иқтисодий алоқалари касалликнинг кенг авж олишига сабаб бўлган омиллардан бири эди. Россиянинг эпидемия тарқалган ҳудудларидан кўчириб келтирилган аҳоли ҳам касаллик кириб келишига туртки берган эди.

    Рус деҳқонларининг оммавий кўчириб келтирилиши маҳаллий иқтисодиётга кучли зарба берди ҳамда ижтимоий тарангликка сабаб бўлди. Ўзи шундоқ ҳам мустамлакачи тузум томонидан маҳаллий савдогарларнинг рус бозорларида савдо қилишига қўйилган тақиқ ва эпидемия пайтидаги бозорларнинг ёпилиши аҳолининг қаттиқ норозилигига сабаб бўлди. Касаллик май ойида бошланган бўлса, август ойига келиб барҳам топди. Чор ҳукумати эпидемия билан курашиш мақсадида бир қатор чоралар кўра бошлади.

    Лекин бу чоралар кўпроқ эмпирик характерда эди. Ваҳоланки, бу пайтда тиббиёт юқумли касалликларга қарши анча-мунча ютуқларга эришганди. Шаҳарда амалга оширилган сегрегация тартиби ва тиббий хизматнинг фақатгина рус аҳолига нисбатан кўрсатилиши касалликнинг маҳаллий аҳоли орасида кўпроқ тарқалишига сабаб бўлди. (Sophie Hohmann «Gouverner face aux ‘monstres invisibles’ en Asie centrale au XIXème et XXIème siècles : du choléra au coronavirus»).

    Тошкент бозори. 1890 йил.

    Тошкент бозори. 1890 йил.
    Фото: Wikipedia

    Чор маъмурияти аҳолини мавжуд тартиблар билан хабардор қилиш мақсадида «Туркестанские ведомости» газетасида ўша давр янги методлари ҳақида ҳам икки тилда хабар чоп этди, шунингдек, қўзғолондан бир кун олдин, 23 июнь куни, Тошкент ҳарбий коменданти Путинцев шаҳар жоме масжидида Қурбон ҳайити (баъзи манбаларда Рамазон ҳайити) намозидан олдин чиқиш қилиб, аҳолини мавжуд тартибларга риоя қилишга чақирди.

    Бундан ташқари, касалликдан вафот этганларнинг жаноза намозларисиз махсус қабристонларда оҳак сепилган қабрларга кўмиш тадбирлари, дезинфекция мақсадида оҳак, симоб хлориди сингари зарарли бўлган воситалардан фойдаланилиши оқибатида эски шаҳардан кўплаб одамларнинг заҳарланиб ўлиши, маҳаллий аҳоли орасида сувнинг руслар томонидан атайлаб маҳаллий аҳолини йўқ қилиш мақсадида заҳарланаётгани ҳақида миш-мишларнинг урчиб кетиши, вафот этган ва касалланганларнинг буюмларининг ёқиб юборилиши, ваъда қилинган янги қабристонларнинг етарли даражада очилмагани халқнинг жунбишга келишига сабаб бўлди.

    Исённинг бориши

    1892 йилнинг 24 июнь куни эрта тонгдан Тошкентда 400 кишини жамлаган қўзғолон бошланди. Қўзғолончилар дастлаб шаҳар оқсоқоли Муҳаммад Ёқуб Каримбердининг русларга яширин дафн маросимлари ҳақида хабар етказганини эшитиб, янги шаҳардаги шаҳар маъмурияти биносига таёқ, кетмон, ўроқ каби қуроллар билан қуролланиб ҳужум уюштирди. Ҳужум натижасида Путинцев ҳам, Муҳаммад Ёқуб ҳам яраланди. Қўзғолончилар шаҳар оқсоқолига тош ёғдирди. Бу эса «Тошотар воқеаси» номи билан тарихда қолди.

    Путинцев махсус рота чақиришга мажбур бўлди ва қўзғолон бостирилди. Қўзғолончилар қочишга тушиб, кўпчилик ўзини шаҳарни иккига бўлиб турган анҳорга ташлади. Кейинчалик анҳордан 80 кишининг жасади топилган. Бу пайтда Чимёнда дам олишда бўлган генерал-губернатор Александр Вревский 25 июнь куни шаҳарга етиб келади. Эски шаҳарга 200 кишилик казак отряди ва тўртта рота юборилади. Аскарлар 30 июнгача шаҳарда қолади. Шу йилнинг декабрь ойида округ судида қўзғолончилар суд қилинади. 60 киши судга тортилган бўлса, шулардан саккизтаси ўлим жазосига, иккитаси Сибирга сургун этилади ҳамда 15 киши турли муддатларга қамоққа ҳукм қилинади.

    Фото: Wikipedia

    Ўша даврда яшаган гувоҳларнинг айтишига қараганда, қўзғолончиларда дастлаб ҳужум қилиш нияти бўлмаган, уларда қурол ҳам йўқ эди. Уларнинг талаби маҳаллий аҳолига нисбатан бўлаётган камситишлар, зўравонликлар, нархларнинг ошиши каби бир қатор муаммоларга қарши чора кўришни сўраб шаҳар ҳокимига мурожаат қилиш бўлган. Аммо Путинцевнинг қуролсиз оломонга қарши куч ишлатиш ҳақидаги буйруғидан кейин улар тошлар билан ҳужумга ўтишган. Ҳокимият биноси вайрон этилиб, шаҳар оқсоқолининг уйига ўт қўйилган.

    Исённинг оқибатлари

    «Вабо исёни» ўша пайтдаги Чор маъмуриятининг ўлкада олиб бораётган сиёсати зўравонлик устига қурилганини кўрсатиб берди. Албатта, бу борада маҳаллий ва рус тарихчиларининг хулосалари турлича ва бир-биридан кескин фарқ қилади. Айримлар исённи миллий озодлик курашларининг дебочаси деб ҳисоблайди. Қўзғолон нималарни ўзгартирди?

    Қўзғолон рус маъмурларини ташвишга солиб қўйди. Генерал-губернатор марказдан полиция штатини кўпайтириш ва жазо ваколатларини кенгайтиришни сўради. Петербург ушбу истакларни қабул қилди ва мустамлакачи маъмурларга кенгайтирилган ваколатлар берилди. Генерал-губернатор «қаттиқ қўриқланадиган ҳудуд» дея эълон қилинган ҳудудларда намойиш ва йиғилишларни тарқатиб юбориш, тижорат корхоналарини ёпиш, матбуотни тақиқлаш, жарималар жорий қилиш, хоҳлаган кишини сургун қилиш ва бошқа ҳуқуқларни қўлга киритди.

    «Фавқулодда қўриқланадиган ҳудуд»ларда ҳокимият тўлиқ генерал-губернаторга ёки у томонидан тайинланган ўринбосарга топширилди. Шунингдек, қўзғолоннинг куч ва қон билан бостирилгани мустамлакачиларнинг ўз манфаатлари ҳимояси йўлида ҳар қандай йўлдан қайтмасликларини кўрсатиб берди. Бу йўлда улар маҳаллий халқнинг анъаналарини, эътиқодларини, миллий қадриятларини оёқости қилишдан ҳам тап тортмасликлари аён бўлди. Бу билан улар ўлканинг ҳақиқий ҳокими ким эканини кўрсатишга уринган бўлиши ҳам эҳтимолдан йироқ эмас.

    Хулоса ўрнида

    Бундай қўзғолонлар мамлакат ҳукумати томонидан қабул қилинадиган нотўғри қарорларнинг натижаси ҳам бўлиши мумкин. Жумладан, ёш рус олими Владимир Хавкин 1892 йилда Пастер институтида вабо эпидемиясига қарши вакцина ишлаб чиқиб, уни синаб кўриш мақсадида Чор ҳукуматига мурожаат қилади. Аммо Россия бу таклифни рад этади. Рад этишининг сабаби эса гигиеначилар ва бактериологлар ўртасидаги келишмовчилик деб ҳисобланади.

    Тошкент. Эски шаҳар бош кўчаси.

    Тошкент. Эски шаҳар бош кўчаси.
    Фото: Wikipedia

    Россиялик гигиеначилар Пастернинг тадқиқотлари Россиянинг соғлиқни сақлаш тизимидаги ислоҳотларига соя солишидан хавфсирар эди. Хавкин ихтироларидан Буюк Британия яхшигина фойдаланди. Кейинчалик у Ҳиндистонда ҳам бир вакцина амалиётларида иштирок этди. (HUTCHINSON J. F., Tsarist Russia and the Bacteriological Revolution, Journal of the History of Medicine and Allied Sciences, 1985, n°40, pp. 420-439). Россия ҳам Буюк Британия каби йўл тутиши мумкин эди. Кўпинча Марказий Осиёдаги рус бошқарув тизими Ҳиндистондаги инглиз бошқарув тизими билан солиштирилади. Сабаби икки империалистик давлат XIX асрда Марказий Осиёда ҳукмронликни қўлга олиш учун ўзаро кураш олиб борган.

    Халқ учун қийин бўлган эпидемик вазиятлар мустамлакачи ҳукуматнинг мустамлака аҳолига нисбатан муносабатларининг асл қиёфасини очиб беришда яхшигина восита бўлиб хизмат қилди. Чор маъмурияти эпидемия пайтида мажбурий, эски тажрибага асосланган чоралар ўрнига замонавий тиббиёт ютуқларидан фойдаланганида, тўғри қарорлар қабул қилганида маҳаллий аҳоли учун ҳам тиббий хизматни жорий қилишда сусткашликка йўл қўйишда «Вабо исёни» юз бермаслиги мумкин эди.

    Маҳаллий аҳолининг биомедицинага қамраб олиниши ХХ аср бошига келибгина юз берди. Бунда россиялик прогрессив қарашдаги шифокорларнинг Франциянинг мағрибдаги колонияларидаги соғлиқни сақлаш тизимидаги тажрибаларидан фойдаланишлари сабаб бўлди. (Sophie Hohmann, Santé et pouvoir en Ouzbékistan. De la colonisation russe aux transformations post-soviétiques, Editions Petra, Paris, 2014, 321 p., Бройдо С., 1906 : «Организация подачи медицинской помощи туземцам во французских колониях», Русский врач, n°34, pp. 1055-1057).

    Жаҳонгир Остонов тайёрлади.

    24.04.2020, 08:16   Изоҳ (0)   201932
    Facebook Twitter LinkedIn Telegram Email

    Изоҳ (0)

    Кириш
    Жавоб қолдиринг Бекор қилиш

    ×Lightbox Image

    Daryo.uz | Сизнинг муаммоингиз ечими


    InfinBANK’дан VISA картаси энди Swoo Pay иловасида


    Central Asian University RUR ва THE Impact Rankings 2025 халқаро рейтингларида ўз мавқеини мустаҳкамламоқда


    “КАФОЛАТ суғурта компанияси” АЖнинг молиявий барқарорлик рейтинги “Fitch Ratings” томонидан “Ижобий” прогнози билан “Б+” даражасида тасдиқланди


    riitm ақлли платформаси Ўзбекистон тингловчиларига 30 миллион трек таклиф этмоқда


    Centrum Air 25 июлдан Тошкент — Сеул тўғридан-тўғри рейсларини бошлайди 


    BI Sad’O Business лойиҳасида очиқ эшиклар куни бўлиб ўтди ва ЧИЛЛА акцияси бошланди


    Нео Insurance — суғурта бозоридаги рақамли ўзгаришларнинг 2 йиллик натижаси 


    Ўзбекистон Миллий банки халқаро капитал бозорида 400 млн АҚШ долларлик облигацияларни муваффақиятли жойлаштирди


    Ўзбекистонда янгиланган HAVAL H6 расман ишга туширилди


    Ипак Йўли Банкдан Tradeloan: халқаро битимларни молиялаштириш


    Туризмдаги трендлар 2025: Хитойда Марказий Осиёга – Қозоғистон, Ўзбекистон, Қирғизистонга қизиқиш ўсмоқда


    Ичкаридан назар: Imzo фабрикаси қандай ишлайди?


    Beeline Uzbekistan ҳудудларда рақамли ривожланишни жадаллаштирмоқда


    Чиқим ва кирим: назорат сари илк қадам


    Kia Ўзбекистон бозорини эгалламоқда: 2025 йилнинг биринчи ярмида рекорд даражадаги сотувлар

     

    Тавсия этамиз

    Кремль соясидаги жумбоқлар: сирли равишда вафот этган россиялик тадбиркор ва амалдорлар

    10 июл, 20:40

    Исроилнинг Ғазодаги қирғини ягона эмас: Инсоният тарихидаги энг йирик геноцидлар қандай содир бўлганди?

    10 июл, 19:12

    Patriot: Исроил воз кечган, Украина эса кўпроғига эга чиқишни истаётган ярим асpлик тизим ҳақида нималар маълум?

    8 июл, 20:45

    “Ўлим шарбати”: СССРда Сталиндан сўнг иккинчи қудратли шахс номи берилган қурол қандай пайдо бўлганди?

    6 июл, 15:23
     
     
     

    Сўнгги янгиликларга ўтиш

    Ўзбекистон | 12 июл, 12:00

    Трамп Украина учун янги ёрдам пакетини тайёрламоқда — Politico

    Дунё | 12 июл, 11:45

    YouTube эндиликда сунъий интеллект ёрдамида тайёрланган видеороликларга пул тўламайди

    Лайфстайл | 12 июл, 11:35

    “Реал Мадрид” 100 млн еврога футболчи харид қилмоқчи

    Спорт | 12 июл, 11:25

    АҚШ Сенати комитети Украинага 500 млн доллар ёрдам кўрсатишни маъқуллади

    Дунё | 12 июл, 11:05

    Павел Дуров ўз муваффақиятининг сирини очди

    Лайфстайл | 12 июл, 10:45

    “Барселона” асосий эътиборини Рэшфорд трансферига қаратади

    Спорт | 12 июл, 10:35
    Daryo About Us

    «Daryo» интернет-нашрининг (Ўзбекистон матбуот ва ахборот агентлиги (ЎзМАА, ҳозирги Ўзбекистон Республикаси Президенти Администрацияси ҳузуридаги Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги) томонидан 13.03.2015 йил санасида 0944-сонли гувоҳнома билан оммавий ахборот воситаси сифатида рўйхатга олинган). Матнли материалларини тўлиқ кўчириш ёки қисман иқтибос келтиришга, шунингдек, фотографик, график, аудио- ва/ёки видеоматериалларидан фойдаланишга daryo.uz сайтига гиперҳавола мавжуд бўлган ва/ёки «Daryo» интернет-нашрининг муаллифлигини кўрсатувчи ёзув илова қилинган тақдирда йўл қўйилади. Чоп этиладиган баъзи маълумотлар 18 ёшга тўлмаган фойдаланувчиларга мўлжалланмаган бўлиши мумкин. Info@daryo.uz

    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte

    © «Simple Networking Solutions» МЧЖ, 2013–2025

    Ёш бўйича чеклов

    Хато топдингизми? Ctrl+Enter тугмаларини босинг

    • Фойдаланиш шартлари
    • Махфийлик сиёсати
    • Реклама
    Нимани қидирамиз?

    Sign In or Register

    Хуш келибсиз!

    Тизимга киринг ёки Рўйхатдан ўтинг.

    Google

    ёки Э-Почта орқали

    Изоҳ қолдиришингиз, Фойдаланиш шартлари ва Махфийлик сиёсати шартларини қабул қилганингизни англатади

    Рўйхатдан ўтинг

    Рўйхатдан ўтганмисиз? Login.

    Google

    ёки Э-Почта орқали

    Сизга парол электрон почта орқали юборилади.

    Изоҳ қолдиришингиз, Фойдаланиш шартлари ва Махфийлик сиёсати шартларини қабул қилганингизни англатади

    Матнда хато топдингизми?

    ×

    Раҳмат. Биз сизнинг хабарингизни олдик ва хатони имкон қадар тезроқ тузатамиз.