«Дарё» колумнисти Ғайрат Йўлдош Чехословакия тарихидаги энг қонли кунлар бўлмиш «Прага баҳори» воқеаларини эсга олади.
Иккинчи Жаҳон урушида фашистлар устидан қозонилган ғалабанинг асосий сабабчиси бўлган СССР урушдан сўнг бутун Шарқий Европада коммунистик тузумлар яратди. 1944 йилда уруш СССР ҳудудидан Шарқий Европа мамлакатларига кўчар экан, бу ҳудудда яшайдиган поляклар, руминлар, чехлар, словаклар, болгарлар, венгрлар, серблар, хорватлар, бошноқлар, албанлар ўзларини фашистлар зулмидан озод қилаётган совет армиясини хурсандлик ва миннатдорлик билан кутиб олди. Сўнг улар фашистларга қарши биргаликда жанг қилди. Ўшанда бир келиб ўрнашиб олган СССР уларнинг бошига бало бўлиб, кулфатлар ёғдиришини хаёлларига ҳам келтирмаган эди бу халқлар.
Уруш тугаши ортидан Шарқий Европадаги аксарият мамлакатларда зудлик билан СССР кўмагида коммунистик партиялар тузилди ва ҳокимиятга келтирилди. Аммо бу мамлакатларнинг оддий аҳолисига содир бўлаётган воқеалар ёқмаётган эди. Чунки улар ёмғирдан қутулиб, дўлга тутилаётганини билиб турган эди. Ўшанда уларнинг қўлларидан ҳеч нарса келмади ва аксарият давлатларда коммунистик тузумлар ўрнатилиб, улар СССРга қарам бўлиб қолди.
СССР ва коммунистик тузумга қарши биринчи кўтарилиш 1956 йилда Венгрия пойтахти Будапештда бўлди: пойтахт аҳолиси коммунистик тузумга қарши бош кўтарди. Ўшанда «бошқаларнинг кўзини мошдай очиб қўйиш учун» Будапештда Венгрия коммунистик усулда бошқарилишига қарши бўлганлар намойиши куч билан бостирилди. Кўплаб одамлар ҳалок бўлди.
Орадан йиллар ўтиб, 1968 йилда энди чехлар бош кўтарди. Йўқ, чехлар аввалига тинчгина ислоҳотлар йўли билан коммунистик тузумдан воз кечмоқчи бўлди. Лекин Москва бунга йўл қўймади.
Қуйида ўша воқеалар ҳақида сўз юритилади.
1968 йил, 5 январь. Чехословакияда раҳбар алмашди. Мамлакат коммунистик партияси Марказий қўмитаси биринчи котиби этиб Александр Дубчек тайинланди.
Апрель ойига келиб Дубчек ёнидаги ишончли одамлар билан Чехословакияда сиёсий, маданий ва давлат бошқарувида ислоҳотлар ўтказиш режасини эълон қилди.
Ислоҳотларга кўра, Чехословакияда инсон ҳуқуқлари ҳимоясини кучайтириш, матбуотни эркинлаштириш, ОАВ фаолиятида давлат назорати ва ролини камайтириш, бир партиявийликдан кўп партиявий бошқарувга ўтиш каби бир қатор демократик ўзгаришлар қилиниши кўзда тутилган эди.
Аммо ўша пайтда социалистик лагерга хўжайин бўлган ва АҚШ бошлиқ капиталистик дунё билан кескин рақобат қилиб турган расмий Москвага Чехословакиянинг янги раҳбари эълон қилган ислоҳотлар дастури том маънода умуман ёқмади. Сабаби, Москва бу ислоҳотлар ортидан Чехословакияни ўз таъсир доирасидан чиқиб кетишидан қўрқди. Чунки унгача бир пайтлар Югославия ва Австрия худди шундай ислоҳотлар ўтказиб, охирида СССРга ортини ўгирганди. Москва Дучек ҳам ислоҳотлар баҳонасида Чехословакияни социалистик лагер таъсиридан олиб чиқиб кетади деган гумонга боради. Бунинг устига, ислоҳотларда «эркин матбуот», «ОАВда давлат назоратини камайтириш», «кўппартиявийлик» каби ташаббуслар ҳам бор эди ва улар Москвани хавотирга соларди.
Шундан сўнг СССР Чехословакия раҳбариятига бир ошкора, бир пинҳона «лаънати ислоҳотлар»дан воз кечиш ҳақида «маслаҳат» берди. Аммо Дубчек ислоҳот ҳақидаги режаларида қаттиқ турди ва улардан воз кечмаслигини маълум қилди. Мамлакат зиёлилари, шунингдек, оддий аҳоли уни қизғин қўллаб-қувватлаётган эди.
1968 йилнинг 15 июлида СССР бошлиқ социалистик лагер давлатлари томонидан НАТОга қарши ўлароқ тузилган Варшава шартномаси ташкилоти Чехословакия раҳбари Дубчекка «мамлакатда антисоциалистик кайфият кучайиб бораётгани ва, аҳвол шу тарзда давом этса, Чехословакияга ҳарбий блок қўшинлари киритилиши эҳтимоли юқорилиги» ҳақида таҳдид йўллади. Содда тилда айтганда, Дубчекка «жим юр, акс ҳолда жазойингни оласан» дейишди.
Чехословакия компартияси жавоб хатида Варшава шартномаси ташкилотининг хавотирлари асоссиз экани ва мамлакат бошлаган ислоҳотларда бардавом бўлиши ҳақида ёзилган эди. Дубчек моҳиятан Москвага «қўлингдан келганини қил» деб ошкора жавоб берган эди.
1968 йил 29 июлга келиб Дубчек Брежнев ва бошқа бир қатор СССР раҳбарлари билан Чьерна-над-Тисоу шаҳарчасида ўтказган яширин музокараларида СССР қўшинларини Чехословакиядан олиб чиқиш ҳамда мамлакат ички ишларига аралашмаслик талабини қўйди.
Бу мавзудаги сўнгги музокара 1968 йил 3 август куни Братиславада бўлиб ўтди. Унда СССР қўшинларини Чехословакиядан олиб чиқиб кетилишига келишилди.
Оз сонли қўшинлар Чехословакия ҳудудидан қўшни Венгрия ва Польшага олиб чиқилди. Шундан кейин Варшава шартномаси ташкилоти давлатлари Чехословакия ишларига ҳарбий аралашув режасини туза бошлади.
1968 йил 20 август куни СССР, Польша, ГДР, Венгрия ва Болгария ҳарбийларидан ташкил топган қўшин Чехословакия билан имзоланган битимни бузиб, ушбу мамлакат ҳудудига бостириб кирди. Саноқли соатларда 124 минг ҳарбийдан иборат армия Чехия ва Словакиянинг муҳим стратегик объектларини эгаллади.
Ҳодиса ортидан Дубчек зудлик билан Чехословакия коммунистик партияси Марказий қўмитаси мажлисини чақирди ва Варшава шартномаси ташкилоти ҳарбий блоки Чехословакияни босиб олишига қарши қандай чоралар кўриш мумкинлигини муҳокама қилди. Сўнг радиоэфир орқали фуқароларга тинчликни сақлаш ва жойлардаги Варшава шартномаси ташкилоти ҳарбийлари билан можаро чиқармасликни сўради. Бир томондан эса Брежневга СССР қўшинлари бошлиқ ҳарбий кучларни мамлакат ҳудудидан олиб чиқиб кетишни талаб қилиб нота юборди.
21 август куни тонгги соат 4:30 да совет қўшинлари бронотехника ва танклар ёрдамида Чехословакия коммунистик партияси Марказий қўмитаси биносини ўраб олди.
Соат 10:00 да Дубчек, бош вазир Черник, парламент раиси Смрковский, Миллий фронт раҳбари Кригел ва яна бир қатор юқори мансабли шахсларни қўлга олиб, БТРларда аэродромга олиб бориб, Москвага олиб кетишди.
Уларни бир неча кун давомида Москвада тутқунликда ушлаб туриб, сўнг 15 пунктдан иборат, СССР манфаатлари бирламчи инобатга олинган баённомага имзо қўйишни таклиф этишди. Аммо Дубчек ҳужжатни имзолашга рози бўлмади. Шундан сўнг Москва Чехословакия коммунистик партияси биринчи котиби Дубчекни «соғлиги ёмонлашгани учун» лавозимдан озод қилиш ҳамда Густак Гусевни унинг ўрнига тайинлаш ҳақида Чехословакия коммунистик партияси номидан қарор эълон қилиб юборди. 23 августда янги қўғирчоқ раҳбар Густак Гусев СССР талаб қилган протоколни имзолаб берди. Шундан сўнг Чехословакиянинг Москвага тутқун сифатида келтирилган раҳбарлари ортга қайтарилди.
Баённомада «Чехословакия бир партиявий коммунистик тузумдан воз кечмаслиги», «социализм йўлидан оғишмай тўғри бориши» ва «бундан буён Чехословакия ҳудудида совет армияси жойлаштирилиши» каби оғир шартлар бор эди.
Ўшанда мамлакат раҳбариятини ҳарбийлар КГБ назоратида Москвага олиб кетгани ҳақидаги хабарни яширинча фаолият кўрсатаётган радиолар орқали бутун мамлакатга тарқатишди. Шундан сўнг мамлакат бўйлаб норозилик намойишлари бошланиб кетди. Айниқса пойтахт Прагада кўплаб инсонлар совет армияси оккупацияга қарши намойишларга чиқди. Кўчаларга баррикадалар ўрната бошлашди. Қурол ўрнига Молотов коктейли тайёрлаб олишди. Ўртада тўқнашувлар бошланди. Намойишчилар совет танкларига қарата Молотов коктейлларини ота бошлади.
Совет армияси ҳеч кимга раҳм-шафқат қилмади, йўлидан ким чиқса, эзиб янчиб кетаверди. Умумий ҳисобда тинч аҳолидан 150 га яқин киши ҳалок бўлди. Минглаб инсонлар тан жароҳати олди. Прага кўчаларида ҳаммаёқ қип-қизил қон бўлди.
Халқ тўполони аста-секин тинчиди. Танкка қарши мушт билан жанг қилиб бўлмаслигини чехлар тушуниб етди.
Орадан бироз ўтиб, Дубчекни Чехословакия коммунистик партияси сафидан ўчиришди ва уй қамоғига тиқиб қўйишди. У 1985 йилда, СССР тахтига Михаил Горбачёв келиб, ошкоралик ва қайта қуриш бошланганида уй қамоғидан озод бўлди ва Чехословакия озодлиги учун ҳаракат бошлади. Дубчек 1989 йилда Чехословакия коммунистик тузумдан қутилишида муҳим роллардан бирини бажарди. Александр Дубчек 1992 йилда автоҳалокат оқибатида ҳалок бўлди.
Куни кеча Чехия парламенти 1968 йил, 21–22 август кунлари намойишларда иштирок этган ва Варшава шартномаси ташкилоти ҳарбийларига қарши намойишларга чиққан инсонларга «ҳарбий ҳаракатлар иштирокчи фахрийси» мақомини бериш ҳамда 22 августни Умумхалқ хотира куни деб эълон қилиш ҳақидаги қонунни муҳокама қиляпти. Агар у қабул қилинса, Чехияда 22 август Умумхалқ хотира байрами деб нишонланади ва ўша талотўпларда қатнашган шахсларга «ҳарбий ҳаракатлар иштирокчи фахрийси» деган мақом берилади. Нима бўлишидан қатъий назар, ушбу фожиали воқеалар СССРнинг асл юзини тушунишга, нега Шарқий Европада совет ўтмишига бу қадар салбий муносабатда бўлишларини тушуниш мумкин.
Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.
Изоҳ (0)