Жорий йил Рамазон ойида 156 нафар Ўзбекистон фуқароси Суриядан қайтарилди. Улар 30 май куни махсус авиарейс билан Тошкентга олиб келинди. Бу борада қўшни мамлакатлардаги ҳолат қандай? «Дарё» колумнисти Азизбек Абдувалиев Марказий Осиё давлатларининг Сурия ва Ироқдан ватандошларни қайтариш билан боғлиқ махсус амалиётлари тажрибасини ўрганди.
Қозоғистон
Кузатишларимизни Қозоғистондан бошладик. Бу бежиз эмас, чунки мазкур давлат Марказий Осиёда биринчи бўлиб фуқароларини Яқин Шарқдаги қуролли можаролар ҳудудидан олиб келишга киришди.
Maxсус амалиёт «Жусан» («Ёвшан») деб номланди. Президент Нурсултон Назарбоевнинг кўрсатмасига биноан 2019 йил 5—6 январь кунлари ўтказилган операция натижасида Қозоғистонга 47 киши олиб келинди. Уларнинг 11 нафари аёл, 30 нафари бола эди.
Операция гуманитар мақсадларни кўзлаб, асосан болаларни жанговар ҳудудлардан олиб чиқиш, шунингдек, миллий хавфсизликка эҳтимолий таҳдидларнинг олдини олиш учун амалга оширилди.
Қозоғистонга олиб келинганлар махсус карантин марказларига жойлаштирилиб, шифокор ва психологлар назоратида бўлди. Ноқонуний хатти-ҳаракатларга қўл урган эркаклар жавобгарликка тортилди. Жумладан, улардан икки нафари 8 йилга озодликдан маҳрум этилди.
Жорий йил апрель ойида Нур-Султон шаҳрида ташкил қилинган «Радикализмнинг олдини олишда Қозоғистон тажрибаси» мавзусидаги медиатур давомида қайд этилганидек, минтақада радикализм, экстремизм ва терроризм хавфини олдини олиш мақсадида Қозоғистон 2018 йилда тўрт йиллик махсус дастур ишлаб чиқди. Сурия ва Ироқдан ўз фуқароларини олиб келиш дастурини амалга ошириш учун қарийб 1 миллиард доллар ажратилди.
Давлат бу маблағдан мазкур дастур асосида фаолият олиб борувчи ташкилотларга танлов асосида ажратади. Улардан бири «Ҳуқуқ» жамоатчилик фонди ҳисобланади. Фонд, жумладан, «Жусан» махсус амалиётларида Суриядан Қозоғистонга олиб келинган аёллар ва болалар билан ишлайди. Унинг раҳбари Ольга Риль қозоқ аёлларининг аксарияти ўз хоҳишларига қарши, эри ёки яқинларининг босими остида жанг майдонига кетганини айтади.
«Ватанига қайтган айрим аёллардан ҳатто оилалари ҳам воз кечган. Биз уларга ҳаётини қайта йўлга қўйишида ёрдам берамиз. Тадбиркорлик билан шуғулланмоқчи бўлса, грантлар ажратилади, болалари боғча ёки мактабга жойлаштирилишида кўмак берилади. Январь ойида олиб келинган аёл ва болаларнинг аксарияти ташкилотимиз кўмагида ҳозир одатий ҳаётга мослашган», — дейди фонд раҳбари.
Қозоғистон 7—9 май кунлари «Жусан-2» операциясини амалга оширди ва Суриядан 231 нафар фуқаросини эвакуация қилди. Улардан 156 нафари асосан мактабгача ёшда бўлган бола, 18 нафари етим.
«Қозоғистон терроризмга қарши кураш, шунингдек, қийин вазиятда қолган фуқароларга ҳар томонлама ёрдам бериш бўйича ўз мажбуриятларини тасдиқлайди. Гуманитар акция давом эттирилади. Одамларимиздан ҳеч ким ўз ҳолига ташлаб қўйилмайди», — деди ушбу операцияни ўтказишга топшириқ берган янги президент Қосим-Жўмарт Тўқаев.
Олиб келинган аёллар ва болаларни кўздан кечирган шифокор Альбина Айтпагамбетованинг айтишича, улар орасида ўқотар қуролдан яраланган аёллар, ҳатто болалар бор. Ҳомиладор ёки янги туғилган чақалоғи бор аёллар ҳам келтирилган.
Психолог Лола Шакимованинг таъкидлашича, мулоқот ва тестлар натижасида кўп болаларда руҳий ва нутқ ривожидан ортда қолиш, ақлий заифликнинг дастлабки аломатлари сезилган. Бу уларнинг оналари ҳомиладорлиги оғир, уруш шароитларида кечгани, кўплари ертўлаларда, шифокор иштирокисиз боласини дунёга келтиргани билан боғлиқ.
«Улар ўта эҳтиёткор: жойлашган манзиллари устидан самолёт учганида чўчиб беркинганлари, стол ёки каравот тагига яширинишга ҳаракат қилганларига гувоҳ бўлдик», — дейди Шакимова.
28—31 май кунлари Қозоғистон махсус хизматлари томонидан «Жусан-3» операцияси ўтказилди. Амалиёт давомида 67 аёл ва 171 бола, жумладан, 9 нафар етим олиб келинди.
«Жусан-3» Қозоғистон фуқароларини Суриядан эвакуация қилишга қаратилган комплекс гуманитар операциянинг якуний қисми бўлди. Мазкур махсус операциянинг барча босқичлари давомида 357 нафар бола ватанига қайтарилди.
Маълумотларга кўра, Яқин Шарқдаги қуролли можароларда 2011—2016 йиллар давомида 800 нафарга яқин қозоғистонлик иштирок этган.
Тожикистон
Ироқдаги қамоқхона ва лагерларда Тожикистон фуқаролари бўлган 43 нафар аёл ва 95 нафар бола сақланаётгани аниқланган. Жорий йил 30 апрелида Бағдоддан махсус рейс билан Душанбега 84 нафар бола қайтарилди. Улар 1,5 ёшдан 15 ёшгача бўлиб, асосан қизлардан иборат.
Болалар Ироқнинг FlyErbil авиакомпанияси самолётида келтирилди. Улардан айримлари ўз вақтида ота-оналари томонидан Ироққа олиб кетилган, баъзилари эса ўша ерда туғилган. Оталарининг аксарияти ўлдирилган, оналари эса Ироқ қамоқхоналарида сақланмоқда.
Маълумотларга кўра, турли йилларда Тожикистоннинг 1900 нафарга яқин фуқароси жанговар ҳаракатларда иштирок этиш учун Сурия ва Ироққа йўл олган. Улардан 500 нафарга яқини ҳалок бўлган.
Тожикистоннинг инсон ҳуқуқлари бўйича вакили Раджабмо Ҳабибуллозоданинг айтишича, болалар руҳий ҳолати ва соғлиги тикланганидан сўнг қариндошларига топширилади. Агар бундай одамлар бўлмаса, давлат уларни қарамоғига олади ва жамиятга мослашишлари учун зарур барча тадбирларни амалга оширади.
Мамлакат расмийлари Ироқ ва Суриядаги қамоқ ҳамда лагерларда сақланаётган фуқароларини олиб келиш бўйича музокаралар давом этаётганини билдирган.
Ўзбекистон
Шавкат Мирзиёевнинг топшириғига биноан «Меҳр» инсонпарварлик операцияси доирасида Ўзбекистонга қайтарилган 156 кишидан 107 нафари болалар, 48 нафари аёллардир. Улар Тошкент вилоятидаги барча шароитларга эга санаторийга жойлаштирилди. Бу ерда уларнинг шахсий ҳужжатларини тиклаш, ижтимоий нафақалар тўлаш чоралари кўрилди.
Президент матбуот хизматига кўра, «алдов оқибатида ўзга юртга бориб қолиб, оғир ҳаётий даврни бошидан ўтказган бу инсонларга ҳукумат томонидан тиббий, психологик, моддий ва маънавий ёрдам кўрсатилади. Уларнинг тинч ҳаётга қайтиб, жамиятга мослашишлари, таълим ва ижтимоий дастурларда иштирок этишлари учун зарур шароит яратилади, бошпана ва иш билан таъминлаш чоралари кўрилади».
Ижтимоий тармоқларда бу чоралар юзасидан салбий фикрлар ҳам билдирилди. Уларнинг муаллифлари бу инсонлар уруш ўчоқларига ўз хоҳишига биноан йўл олгани, Ўзбекистоннинг ўзида бундай ёрдамга муҳтожлар етарли эканлигини таъкидлаган.
Шавкат Мирзиёев Тошкент вилояти ҳокимлигида ўтказилган йиғилиш давомида Суриядан қайтарилган 156 нафар ўзбекистонлик ҳақида тўхталиб ўтди ва бу борадаги гап-сўзларга чек қўйди, назаримизда.
«Уят бўлса ҳам айтиш керак, 156 нафар Сурияга кетганлар нима учун кетган? Кимни излаб кетган? Тан олиш керак, биз уларга шароит яратиб бермаганимиз учун кетган! Мен Конституцияга кўра чора кўришим керак аслида. Лекин ундай қилмайман. Чунки улар ўзбек, бизнинг ватандошларимиз!»
Бош вазир ўринбосари Азиз Абдуҳакимовнинг айтишича, Суриядан қайтганларга халқаро конвенцияларда кўрсатилган ҳуқуқий меъёрлар асосида ёрдам кўрсатилган.
«Суриядан қайтган фуқароларимизни жамиятимизга интеграция қилиш бўйича БМТ ва UNICEF’нинг юқори малакали мутахассислари, Хотин-қизлар қўмитаси, мактабгача таълим, халқ таълими вазирлиги вакиллари, диний қўмита ходимлари иш олиб борди.
Ҳозирда улар жамиятга қўшилишга тайёр, бунга тўсқинлик қиладиган муаммолар йўқ. Халқаро тажрибаларга кўра уруш ўчоқларидан келган фуқароларга ижтимоий ҳимоя ва ёрдам 6 ойдан бир йилгача бўлган муддатда давом этади», — дейди Азиз Абдуҳакимов.
Азиз Абдуҳакимовнинг қайд этишича, 12 июнь куни санаторийдаги 156 нафар фуқаронинг реабилитацияси биринчи босқичи якунланди. Бундан бир кун аввал ҳукуматнинг махсус комиссияси томонидан 47 нафар аёлга фуқаролик паспорти ва 102 нафар болага туғилганлик ҳақидаги гувоҳнома топширилди.
142 киши, жумладан, 47 нафар онага энг кам ойлик иш ҳақининг 10 баробари ва 95 нафар болага 5 баробари миқдорида моддий ёрдам кўрсатилди. 3 нафар етим бола «Меҳрибонлик» уйига, 3 нафари «Кичкинтой» болалар уйига жойлаштирилди. 2 нафар бола ўзининг қариндошларига васийлик тариқасида расмийлаштирилиб берилди. Россия фуқароси бўлган бир аёл ва унинг 4 нафар боласи ватанига қайтарилгунгача реабилитация қилиш марказига жойлаштирилди. Бир киши шифохонада даволанмоқда.
Суриядан қайтганлар 12 июнь куни тонгда вилоятлардан келган ҳоким ўринбосарлари кузатувида яшаш жойларига юборилди ва куннинг иккинчи ярмида яшаш манзилларига етиб борди.
Ўзбекистондан Яқин Шарқдаги жангари гуруҳлар сафига қўшилганлар ва уларнинг оила аъзолари сони бўйича аниқ маълумотлар мавжуд эмас. Ўзбекистон мусулмонлари идораси ҳам шу ҳақдаги баёнот билан чиқди.
Ўзбекистоннинг Дубайдаги бош консули Алишер Саломовнинг таъкидлашича, «Меҳр» операцияси Суриянинг тегишли идоралари ва Қизил Хоч ташкилоти билан ҳамкорликда амалга оширилган. Бу амалиёт яна давом эттирилади ва Яқин Шарқдаги қуролли можаролар ҳудудидан ўзбекистонликларни қайтариш чоралари кўрилади.
Қирғизистон
Жорий йил май ойида Бишкекда ўтказилган матбуот анжуманида Суриядаги жангари гуруҳларга қўшилиб, кейинчалик асирга тушган қирғизистонликларнинг яқинлари уларни ватанга олиб келишга кўмак сўраб, президент Сооронбай Жээнбековга мурожаат қилган.
Улар Сурияга кетганларни Қирғизистонга олиб келиш, афв этиш, руҳий ва ижтимоий реалибитация қилиш зарурлигини таъкидлаган.
«Уларни олиб келиш учун давлат тезда ҳаракат қилиши керак. БМТ, Қизил Хоч каби халқаро ташкилотларга чиқиб, у ерларда сақлаб турилган фуқароларимизнинг тақдири ҳақида билиб беришни сўраш лозим. Чунки бу ташкилотларининг уруш бўлаётган давлатларда тутқунликда бўлган одамлардан хабар олиб, ҳар икки тарафга мурожаат қилишга ҳаққи бор», — дейди Бишкекдаги нодавлат ҳуқуқ ташкилоти раҳбари Азиза Абдирасулова.
Қирғизистон давлат хавфсизлик қўмитаси Ироқ ва Суриядаги фуқароларни олиб келиш бўйича ҳаракатлар бошлангани, президентнинг яқинда берган топшириғи асосида бу йўналишдаги ишлар янада кучайтирилганини маълум қилган.
Маълумотларга кўра, Қирғизистондан Сурия ва Ироққа кетганлар сони 800—850 кишини ташкил этади.
Туркманистон
Марказий Осиёдаги яна бир давлат — Туркманистондан Яқин Шарқдаги жангари гуруҳлар сафига қўшилганлар бўйича аниқ маълумотлар мавжуд эмас.
Шунингдек, Сурия ва Ироқдан туркманистонликларни қайтариш юзасидан уринишлар борасида ҳам расмийлар сукут сақламоқда.
Медиатур доирасидаги материаллар Европа Иттифоқи молиявий кўмагида тайёрланган.
Изоҳ (0)