«Дарё» колумнисти Музаффар Қосимов ўқувчиларни фан оламидаги энг қизиқ фактлар билан таништиришда давом этади.
Математика ажойиб фан. Математик мутахассислар ичида ҳам ажойиб характер эгалари кўплаб топилади. Хусусан, россиялик олим Григорий Перельман шундайлардан бири. У ҳақда эшитган бўлсангиз керак. Ечими учун миллион доллар мукофот ваъда қилинган математик масалалардан бирини ечиб, ўша миллион долларни олишдан бош тортган одам шу бўлади. У Клэй математика институти томонидан эълон қилинган ва ҳар бирининг ечими учун миллион доллардан пул ваъда қилинган «Минг йиллик масалалари»дан бири — Пуанкаре гипотезасини исботлаган эди.
Перельман жуда ғалати характерли одам. У Санкт-Петербургнинг бир четидаги кулбасида, ёлғиз пенсионер онаси билан ғарибона кун кечиради. Ундан масаланинг ечими тафсилотларини билиб олмоқчи бўлганларнинг ҳамма уринишлари зое кетган. Олим на журналистлар билан ва на ҳамкасблар билан суҳбатлашмайди. У фақат онаси билан гаплашади ва кунни асосан ўзининг ўта бетартиб, ивирсиган кабинетида, қандайдир ёзув-чизувларга шўнғиган ҳолда ўтказади.
Японияда ҳам табиатан Перельманга ўхшаш ғалати характерли математик бор. У Киото университетида ишлайдиган Синити Мотизуки бўлиб, у ҳам долзарблигича бўйича «Минг йиллик масалалари»дан қолишмайдиган муҳим бир замонавий математик муаммони — abc-гипотезанинг ечимини топганлиги билан машҳур. abc-гипотеза шунингдек фанда Эстерл-Массер гипотезаси деб номланади ва бундан 34 йил муқаддам, яъни 1985 йилда Дэвид Массер томонидан ўртага ташланган эди. У узоқ йиллар мобайнида математикада сонлар назарияси соҳасининг энг катта масаласи ўлароқ жуда катта қизиқиш ва интрига сабабчиси бўлган. Уни «математиканинг энг катта сири» ҳам дейиларди ўша пайтлар.
Гипотезага кўра, r>1 шартни қаноатлантирувчи исталган ҳақиқий сон учун, натурал сонлар — a, b, c ларнинг чекли сондаги шундай учлиги мавжудки, улар учун, a+b=c шарт бажарилади ва a, b, c лар ўзаро туб сонлар бўлади. Яъни бунда a, b, c лар учун умумий бўлувчилар мавжуд эмас ва c>rad(abc)r бўлади.
N натурал соннинг радикали (rad) деб шундай сонга айтиладики, у ушбу N сонининг барча туб бўлувчиларининг кўпайтмасига тенг бўлади (бунда туб бўлувчилар қаторига 1 сони кирмайди). Масалан, rad(15)=15. Чунки унинг туб бўлувчилари 3 ва 5 бўлиб, бу сонларнинг кўпайтмаси 15 га тенг. Rad(18)=6; чунки 18 нинг туб бўлувчилари фақат 3 ва 2 , уларнинг кўпайтмаси эса 6 чиқади.
Эстлер-Массер гипотезаси диофант тенгламаларининг ечими учун муҳим бўлиб, агар у ҳақ бўлиб чиқса, бу нарса Ферма теоремасининг йирик даража кўрсаткичлари учун исботи йўлида катта қадам бўлади. Қаҳрамонимиз Мотизуки эса ушбу гипотезани исботлаганини 2012 йилда эълон қилган эди. Лекин қандайдир одамови ва ўта камсуқум бўлган бу математик ўз исботини интернетда эълон қилиш билан чекланган ва уни ҳимоя қилиш тугул, ҳатто шунчаки изоҳлаб беришдан ҳам бош тортган. Йўқ, у буни уддалай олмаслигидан эмас, балки бу олим ҳам худди Перельман сингари тушунарсиз характери туфайли шундай қилган. У ҳам 2015 йил декабригача оиласидан бошқа ҳеч ким билан мулоқот қилмаган. Гипотеза исботи бўйича йўлланган ҳар қандай саволларни инкор қилган ва изоҳ беришдан бош тортган. 2015 йилдан буён эса у ҳар ҳолда инжиқликларини бироз йиғиштириб, ҳамкасблари билан оз-моз мулоқот қилмоқда.
Дунё математикларининг одамови Мотизукининг кўнглига йўл топишга зўр беришларича ҳам бор. Ҳақиқатан ҳам, агар Мотизукининг ўзи бирор тушунтириш бериб турмаса, унинг ёзув-чизувларини ҳатто бошқа етук математик ҳам тушуниши қийин. Сабаби, исбот изчил баён қилинган қўлёзманинг ўзи 500 икки тарафлама қоғозда 500 саҳифа (яъни 1000 бет) миқдорида бўлиб, бу соҳа экспертининг фақат танишиб чиқиши учун 500 соатдан зиёд вақт талаб қилади. Ваҳоланки, abc-гипотеза соҳасида дунёда Мотизукининг ўзидан бошқа тузукроқ экспертнинг ўзи йўқ. Математика олийгоҳларидаги энг иқтидорли математик-аспирантлар эса Мотизкунинг исботини мукаммал ўрганиш учун 10 йилдан зиёд вақт сарфлашига тўғри келади. Эътибор қилинг, фақат ўрганиши учун. Уни тушуниш, моҳиятини англаш эса яна бир бошқа масала.
2015 йилдан буён шу кунгача, яъни 4 йил ичида Мотизуки исботини ўқиб чиққан ва тушунган математиклар дунё бўйича фақат тўрт киши холос. Вазиятни мураккаблаштирадиган омиллардан энг каттаси шуки, Мотизуки истисносиз равишда ҳамма билан фақат ўз она тилида (яъни япон тилида) гаплашади ва исботининг матн қисмини ҳам фақат япон тилида ёзган. Ваҳоланки, у инглиз тилини ўта мукаммал билади ва ҳеч бир қийинчиликсиз гаплаша олади. Боз устига, унинг хурмача қилиқлари қаторига Япониядан ташқарига умуман чиқмаслиги, журналистларни кўрса бўралаб жавраб қолиши ва улар билан умуман суҳбатлашмаслиги, электрон почта ва бошқа хат-хабарга ҳам деярли жавоб ёзмаслиги кабилар ҳам киради. Ҳамкасблари у ҳақида «тарки дунё қилган» деб гапиришади.
Ушбу тарки дунё қилган математик, айтишларича, шу кунларда энди математика ҳамжамияти билан очиқ гаплашишга ва саволларга жавоб беришга рози бўлибди. Фақат бу жараён Skype видеоқўнғироқлар тармоғи орқали бўлиши келишиб олинган. Гипотеза исботининг ҳимояси эса Оксфордда бўлиб ўтиши белгиланди. Мотизуки Япониядан ташқарига чиқишни мутлақо инкор этгани сабабли ҳимоя ҳам Skype орқали, яъни масофадан бўлиши режалаштирилган. Оксфорддаги ҳимояга номи айтилган «Минг йиллик масалалари» мукофоти ҳомийси — Клей математика институти ташкилотчилик қилади. Гарчи abc-гипотеза «Минг йиллик масалалари» қаторига кирмаса-да, катта эҳтимол билан Клэй институти ушбу масала ечими учун ҳам миллион доллар мукофот бериб юбориши мумкин.
Мотизукини яқиндан билган одамлар, ҳар қандай инжиқ характерига қарамай, уни Перельманга ўхшатиш ҳам унчалик тўғри эмас деб ҳисоблайди. Ҳарҳолда, анча камсуқум эканига қарамай, Мотизуки одамлар билан математикадан бошқа мавзуларда жуда очиқ ва қувноқ суҳбатлаша олади. Перельмандан фарқли равишда, Мотизуки ҳамма билан ҳеч бўлмаганда салом-алик қилади ва ҳеч кимга нисбатан гина сақламайдиган феъли билан ажралиб туради. Унинг уйи ва иш кабинетида эса доим тартиб ва тозалик ҳукмрон. Мотизуки Перельманга ўхшаб қари онасининг нафақа пулига эмас, ўзи меҳнат қилиб топган пулига кун кечиради. Оиласини ҳам жуда яхши таъминлаб қўйган.
Маълумот учун, Синити Мотизуки 1969 йилда Токиода туғилган. Болалиги АҚШда ўтган. Чунончи, ўрта мактабни ва олий таълимни океан ортида олган. Принстон университети битирувчиси. 1994 йилда Японияга қайтган. Ҳамкасблари Мотизукини фавқулодда меҳнатсевар, ўз ишига бутун вужуди билан шўнғиб ишлайдиган, фикрини жамлаш борасида фавқулодда катта қобилиятга эга одам сифатида тасвирлашади. Унинг характеридаги кўзга яққол ташланадиган энг катта жиҳати эса, АҚШда ўқиганига қарамай, юриш-туришида Америка маданиятини заррача қўлламаслиги, япон маданиятига ўта содиқ киши эканидир.
Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.
Изоҳ (0)