Ўзбекистонлик олимлар Сирдарё ҳавзасини ўрганиш бўйича халқаро илмий ҳамкорлик олиб бормоқда

Ўзбекистонлик олимлар Сирдарё ҳавзаси халқлари маданияти ва этнографиясини ўрганиш бўйича йирик халқаро илмий лойиҳада иштирок этмоқда. Лойиҳада Ўзбекистон вакилларидан ташқари, Германия, Қирғизистон ва бошқа давлатлар олимлари иштирок этмоқда.

«Дарёларга таъриф берилганда, уларни она заминнинг мисоли гравитация каби ‘ўз-ўзидан оқадиган’ артериясига қиёсланади. Бу ўринда Марказий Осиёдаги йирик дарёлар — Амударё ва Сирдарё ҳавзасида минг йиллар давомида табиат, хусусан, сувга билан боғлиқ бой экологик маданият яратилган. Лекин сўнгги юз йилликда экологик тизимига катта зарар етказилиши турфайли минтақада сув муаммоси глобал муаммо бўлиши билан бирга халқаро илмий тадқиқотлар объектига ҳам айланди», — дейди лойиҳа иштирокчиси, профессор Адҳамжон Аширов.

2015 йили Volkswagen фонди ҳомийлигида Германиянинг Тюбенген университети Марказий Осиё давлатлари илмий марказлари, жумладан, Ўзбекистон Фанлар академияси Тарих институти ва Марказий Осиёдаги Америка университети ҳузуридаги Марказий Осиё тадқиқотлари институти (Қирғизистон) билан ҳамкорликдаги илмий тадқиқот лойиҳаси бошланган эди. Лойиҳа 2015–2018 йилларга мўлжалланган бўлиб, унда Сирдарёнинг Қирғизистон, Ўзбекистон, Тожикистон ва Қозоғистон ҳудудларида яшовчи аҳолининг сув билан боғлиқ маданиятини ўрганиш орқали замонавий Марказий Осиёда дарёларнинг ўрнини таҳлил этиш асосий мақсад қилиб олинган.

Тадқиқот ишларининг дастлабки босқичида 2016 йил апрель ойида Тошкент шаҳрида 20 га яқин хорижий илмий тадқиқот марказлари мутахассислар иштирокида «Сирдарё ҳавзасининг антропологик ландшафтлари ва ижтимоий тарихи» мавзусида халқаро конференция ташкил этилди. 2017 йили эса Остона, Бишкек ва Тюбенген шаҳарларида ўтказилган илмий анжуманларда ҳам Сирдарё ҳавзасининг юқори, ўрта ва қуйи оқимида яшовчи халқларнинг сув билан боғлиқ маданияти, турмуш тарзи ва қарашлари антрополог, тарихчи, сиёсацҳунос, эколог ва этнологларнинг тадқиқотлари натижалари илмий жамоатчиликка ҳавола этилди.

2018 йили эса Сирдарёнинг турли оқимларида яшовчи халқлар маданияти, анъаналари ва сув билан боғлиқ қарашлари акс этган кўчма кўргазмани яратиш режалаштирилган. Ушбу кўргазмани дарё оқими бўйлаб намойиш этиш орқали турли мамлакатларда яшовчиларнинг сув ва дарё билан боғлиқ экологик маданиятлари билан таништирилади.

Тарихдан маълумки, Александр Македонский даврида Окс дарёси номи билан маълум ва машҳур бўлган «Сирли дарё» (Сирдарёни маҳаллий халқ орасидаги тавсифларидан бири) Сирдарё ирмоқлари Ғарбий Тяншан тоғ чўққиларидаги музликлардан бошланади. Сирдарё Марказий Осиё давлатлари, жумладан, Қирғизистон, аҳолиси зич бўлган Ўзбекистон ва Тожикистоннинг деҳқончилик водийларидан 3 минг километрлик йўлни босиб ўтиб, Қозоғистоннинг ғарбида Орол денгизига бориб қуйилади.

Дарё ўзанини ўзгариши билан боғлиқ равишда Ипак йўли шаҳарлари ва суғориш тармоқлари ҳам бир жойдан бошқасига ўзгариб турган. ХХ асрда дарё бўйлаб кўплаб инфраструктуралар қурилишига қадар унинг қирғоқларида йўлбарслар учун макон бўлган тўқайзор ўрмонлар бўлган.

Совет ҳокимиятининг дастлабки йилларида улкан дарё тармоғини яратиш учун катта куч сарфланган. Иккинчи жаҳон урушидан кейин минтақада йирик гидроэлектр станциялар ва каналлар барпо қилинган. Натижада минтақа аҳолиси ва иқтисодиёти ўзаро узвий боғлиқ бўлган. Бу даврида дарё билан боғлиқ бўлган иккита тизим, яъни, дон, тамаки, сабзавот ва пахта каби деҳқончилик экинларини суғориш тизими билан бирга тоғларда бунёд қилинган ва водийларни сув ҳамда электр энергияси билан таъминлашга мўлжалланган тўғонлар тизими бўлган.

Марказий Осиёга оид янгилик ва хабарларда Сирдарё баҳсли сув ҳавзаси бўлиб, дарёнинг турли ҳудудларида у электр ишлаб чиқарувчи ёки суғорма деҳқончилик асоси эканлиги билан боғлиқ маълумотларга эътибор қаратилмоқда. Воқеликнинг айнан шу тарзда талқини натижасида дарёнинг юқори оқимда яшовчилар орасида агар сув дамбаларда йиғилмаса, унинг асосий қисми самарасиз сарфланиши мумкин, деб ҳисоблайди.

Фан доктори Жан Фео де ла Круа (Тюбенген университети, Германия) профессор Адҳамжон Аширов (ЎзРФА Тарих институти, Ўзбекистон), доцент Моҳира Суярқулова (Марказий Осиёдаги Америка университети, Қирғизистон), докторантлар Гульзат Баялиева ва Ойбек Самаков (Тюбенген университети, Германия)