Рус тилшуноси, фан популяризатори Александр Пиперскининг “Тил ясаш. Эсперантодан дотракигача” китобида немис адабий тилининг шаклланишига бағишланган бобни ўқир эканман, бир жиҳатга эътибор қаратдим: ўзбек тилида XIX аср охири — XX аср бошида рўй берган ва қисман бугунги кунда давом этаётган айрим жараёнлар моҳиятан универсалиялар бўлиб, кўпгина тиллар тарихида учрайди.
Ҳали XIX асрнинг иккинчи ярмигача ягона немис миллати ҳам, давлати ҳам, шундан келиб чиққан ҳолда, тили ҳам мавжуд эмас эди, зеро, америкалик-немис-яҳудий германисти Макс Вайнрайх айтганидек, “Тил бу армия ва флотга эга диалектдир”. Ўнлаб герман қабилалари бир-бирига яқин ҳудудда жойлашгани немис тилининг шаклланиши учун замин яратди. Агар улар туркий қабилалар сингари географик жиҳатдан тарқалиб кетганида, бугун саксон, аллеман, бавар, тюринг, шваб, франк тиллари юзага келган бўлар эди балки. Инглиз, голланд, фламанд, фриз, норск, дат, швед, норн тиллари мана шу герман континиумидан ажралиб чиққан тилларга мисол бўла олади.
.
Ҳозирги Германия ва германлар яшайдиган бошқа ҳудудларда ҳам аслида реформация даврига қадар шунақа хилма-хиллик ҳукм суриб келаётган эди. Прага девонхонаси тили, Вена девонхонаси тили, Мейсен девонхонаси тили бир-биридан жиддий фарқ қиларди. Немис давлатларининг сони максимал тарқоқлик даврида 51 тага етган эди. Шуларнинг кўпчилиги Отто фон Бисмарк даврида Пруссия атрофида бирлашди, фақат Австрия, Швейцария ва Лихтенштейн алоҳида давлатлигича қолди. Қизиғи, пруссларнинг асл тили герман эмас, болтиқ гуруҳига киради. Лекин айнан улар немис миллатига асос солди.
Нима бўлганда ҳам, XIV–XVI асрларда ҳали алоҳида давлатларда яшайдиган аллеманлар, шваблар, баварлар, саксонлар, лимбурглар ўзларини бир-бирига қариндош, лекин алоҳида халқлар ҳисоблаган. Бугун барчамиз биладиган Deutschland — Германия атамаси 1100 йилга оид “Епископ Анна қўшиғи” ёдгорлигида Diutische lant, сўзма-сўз таржима қилганда, “немис ерлари” шаклида, яъни кўпликда ишлатилгани ҳам бежизга эмас. Ягона адабий тил ва ягона таълим бўлмагани боис диалектлар бир-биридан узоқлашиб борган.
Германияда барчамизга таниш туюладиган бир жараён давом этаётганди — немис тилининг барча регионал версиялари лотин тилининг кучли таъсири остида эди. Лотинча сўзлар ёзма тилда тиқилиб кетгани сабабидан оддий халқ ёзма матнларни тушунишда қийинчиликка дуч келарди. Лотин тили таъсирининг асосий “ҳомийси” Рим папаси ҳамда Германиянинг диний элитаси эди. Улар немисларнинг католик эканини рўкач қилиб, лотин тилининг таъсирини максимал даражага олиб чиқишган эди. Бунга қарши бош кўтарган киши Мартин Лютер бўлди.
Мартин Лютерни кўпроқ диний ислоҳотчи ва сиёсий курашчи сифатида танишади. У замонавий немис тилининг оталаридан бири эканлигини кўплар билмаса керак. Рим папаси ҳамда католик черковининг маданий ва сиёсий таъсирига қарши курашар экан, шунинг доирасида Мартин Лютер немис тилини ҳам лотин тили таъсиридан тозалашга қарор қилади.
XVI асргача Библия фақат лотин тилида ўқилар ва ўқитилар, уни бошқа тилларга таржима қилиш қўллаб-қувватланмас эди. Ўрнатилган тартиб-қоидага исён ўлароқ муқаддас китобни немис тилига ўгиришни бошлаган Мартин Лютер иккита қийинчиликка дуч келди: биринчидан, шевалар ва ёзма тил версияларининг тарқоқлиги умумтушунарли ягона ёзма немис тили яратилишини тақозо этади; иккинчидан, лотин тилининг улкан таъсири оқибатида адабий тил халққа тушунарсиз бўлиб қолмоқда, яъни тилни “тозалаш” лозим.
Бу ҳақда буюк ислоҳотчи шундай ёзади:
Бу эшаклар (яъни Рим папаси тарафдорлари, диний элита) қилгани каби лотин ҳарфларидан немисча қандай гапириш кераклигини сўраманг. Бу ҳақда уйда ўтирган оналардан, кўчада юрган болалардан, бозордаги оддий одамдан сўраш керак, уларнинг оғзига қараб, қандай гапиришини кўриш ва шундай таржима қилиш керак. Шунда улар суҳбат немис тилида бўлаётганини тушунади.Мартин Лютер бу курашда ғалаба қозонди: Германияда ҳалигача ўнлаб бир-бирини қийин тушунадиган тиллар (ёки шевалар) бор, аммо улар ягона немис адабий тили билан бирлаштирилган. Бу тил лотин тилининг таъсиридан қутулган, ўз имкониятлари ҳисобидан ривожланиб, жаҳоннинг энг бой ва муҳим халқаро тилларидан бирига айланган. Бугун юз миллиондан ортиқ одам немисчани она тили деб билади, яна миллионлаб одамлар иккинчи ва учинчи тил сифатида ишлатади.
Изоҳ (0)